Türkiye Esnaf ve Sanatkarları Konfederasyonu (TESK) Genel Lideri Bendevi Palandöken, COVID-19 krizinin 2 milyonu aşkın esnaf ve sanatkarın tamamını olumsuz etkilediğini belirtti. Palandöken, “Son alınan önlemlerle birlikte faaliyetleri sadece paket servis ile sınırlanan lokanta, kafe, pastane üzere işletmeler pandemiden en olumsuz etkilenen meslek kümeleri oldu. Kısmen verilen takviyeler sayesinde esnafımız entübe değilse de ağır bakımda. İş yerleri büsbütün açılana ve olağana dönene kadar da esnafın ağır bakımdan çıkması epey güç görünüyor” dedi.
TESK Genel Lideri Bendevi Palandöken’e sorularımız ve karşılıkları şöyle:
Haksız rekabet ve kuralsızlık
• COVID-19 krizi kapıya dayandığı günlerde, yani 11 Mart 2020’ye kadar olan periyotta üyelerinizin, küçük esnafın durumu nasıldı? COVID-19 başladığı günlerde nasıl oldu?
COVID-19’dan daha önceki meselelerimizden en değerlisi haksız rekabet ve iş yeri açılışlarındaki kuralsızlık idi. Esnaf ve sanatkârlık maalesef herkesin yaptığı/yapabileceği bir iş olarak bedellendiriliyor. Hiçbir eğitime tabi tutulmadan iş yerlerinin açılması hem ulusal serveti heder ediyor hem de açan kişinin birikimlerini götürüyor. Örneğin bir caddede bir tane simitçi varken çabucak yanına yeni bir tane daha açılması, iki işletmenin de pastadaki hissesini küçültüyor ve işlerini bitiriyor. Bunun önüne geçmek için fizibilite çalışmaları çok iyi yapılmalı. Ustalık evrakı uygulamasının yaygınlaşması sağlanarak bu sayede mesleksel ihtisaslaşmanın önü daha da açılmalı.
Halbuki çok daha evvelden, birbirlerine çok yakın olan işletmelerde birinin sattığı eserleri bir oburu satmazdı. Mesela kasapta yalnızca kırmızı et satılırdı, tavuk kesmek için farklı bir bıçak gerektiğinden tavuğu öteki bir işletme satardı. Günümüzde işyeri açılışında bir kuralsızlık olduğundan, isteyen, istediği yerde ve istediği bir meslek kolunda işyeri açabiliyor.
İş yeri açılışlarındaki kuralsızlığın yanı sıra pandemiden evvel de esnaf ve sanatkârlarımızın en büyük sorunu AVM ve zincir marketlerin kuralsız olarak her köşeye ve sokağa açılmaları ile haksız rekabetiydi. Esnafımız büyük sermayeler karşısında rekabet etmeye çalışarak hayat uğraşı veriyor.
Evvelden sermaye yükselimi esnaflıktan başlardı. Teşebbüsçüler evvela esnaf olup iş yeri açar, orada pişer ve akabinde sermayesini yükseltirdi. Sermaye yükseltmedeki en emin yol, esnafın başlangıç noktasından yükselişiydi. Türkiye’deki en büyük ticaret erbabı da bakkallık ticareti ve esnaflıkla işlerini büyütenlerdir. Günümüzde çok uluslu yabancı sermayeli şirketler, binlerce şubesi olan marketler açabiliyor. Sonlu bir sermaye ile bakkal, manav, kasap üzere işyerleri açanlardan, çok uluslu büyük sermaye sahiplerine karşı rekabet etmeleri bekleniyor. Natürel ki bunlarla rekabet edemeyen esnafımız da yavaş yavaş piyasadan siliniyor.
Krizin vurduğu meslekler
• COVID-19 krizi üyelerinizi meslek kümeleri bazında nasıl etkiledi? COVID-19 krizinden en çok etkilenen meslek kümeleri hangileri oldu?
COVID-19 pandemisi, ülke genelinde 2 milyonu aşkın esnaf ve sanatkârımızın tamamını olumsuz etkiledi. Kahvehane, kıraathane, çay bahçeleri, bilardo salonları, halı alanlar, internet kafeler, elektronik oyun salonları, tiyatro ve sinema salonları, hamamlar, masaj salonları, saunalar ile cümbüş bölümünde faaliyet gösteren iş yerleri genelge ile faaliyetlerine direkt orta verdi. Bunların yanı sıra MEB’e bağlı olarak okulların online eğitime geçmesiyle birlikte 20 bine yakın kantin kapandı. Bununla birlikte yeniden okulların yüz yüze eğitime orta vermesi ile birlikte 400 bini aşkın servisçi esnafımız büsbütün iş yapamaz hale geldi. Okulların kapalı olmasıyla tıpkı vakitte okul kıyafeti satan konfeksiyoncu, ayakkabıcı, çantacı ve kırtasiyeci esnafımız iş yapamaz hale geldi. Son alınan önlemlerle birlikte, faaliyetleri sırf paket servis ile sonlandırılan lokanta, kafe, pastane üzere işletmeler de pandemiden en çok olumsuz etkilenen meslek kümeleri oldu.
Birinci kapanma periyodunda minibüs, halk otobüsü üzere toplu taşıma araçlarında ayakta yolcu alınmadan, kapasitelerinin yüzde 50’si kadar yolcu alma koşulu getirildi. Aracı dolmayan minibüsçü ve halk otobüsü esnafı ziyanına nakliyat yapmak zorunda kaldı. Tıpkı lokantalar üzere bunlar da tam olarak işyeri kapanan meslek kümelerinden olmadıkları için birçok takviyeden de yararlanamadılar. Son yapılan açıklama ile loktanta, kafe ve pastanelere muhakkak oranda kayıpları için yeni dayanaklar verileceği açıklandı. Fakat ulaşım dalında faaliyet gösteren esnafımız için bu türlü dayanak şimdi açıklanmadı.
Öte yandan pandeminin birinci devirlerinde sokağa çıkma yasaklarının uygulandığı müddette başta bakkal, manav, kasap, balıkçılar, kuruyemişçi ve monopol eseri satan işletmeler de kapalıydı. Çeşitli görüşmeler sonrasında inhisar büfeleri harici peyder pey bu işletmelerin açılmasını sağladık. Fakat inhisar büfeleri bir türlü açılamadığı üzere takviye de verilmedi.
Pandemide işleri olumsuz etkilenen bölümlerden en değerlisi de yeniden düğün kesimi. Düğün döneminde kısa bir müddetliğine kısıtlamalarla açılan ve toplumsal aralı olarak yapılan düğünler de sekteye uğradı. Bu devirde düğün salonları, fotoğrafçılar, çiçekçiler ve bu bölümü yakından ilgilendiren onlarca meslek problem yaşadı ve hala de yaşıyor.
Entübe değiliz ancak…
• Geçen yıl sizinle yapılan bir röportajda COVID-19’dan hareketle, “Entübe odasındayız, ölüyoruz” tabirini kullanmışsınız. Üyeleriniz hâlâ entübe odasında mı?
Haziran ayındaki yeni olağan olarak isimlendirilen periyodun akabinde olay sayılarının yine artışa geçmesiyle birlikte son alınan önlemlerle birçok iş yerinin faaliyeti sonlandırılmış oldu. Birtakım iş kolları kısmen açık olsa da maalesef iş yapamıyor. Kapalılık şu an devam ediyor. Kısmen verilen takviyeler sayesinde esnafımız entübe değilse de ağır bakımda. İş yerleri büsbütün açılana ve olağana dönene kadar da esnafın ağır bakımdan çıkması hayli sıkıntı görünüyor.
Açık-kapalı demeden tüm esnafa takviye gerek
• Hükümetin COVID-19 sürecinde açıkladığı paketlerden, verdiği takviyelerden TESK üyesi meslek kümeleri ve işyerleri ne seviyede yararlanabildi?
Pandemi periyodunda açıklanan takviye paketleri için 1 milyon 316 bin toplam müracaat yapıldı. Fakat müracaatlar internet üzerinden yapıldığı için çok sayıda esnafımız müracaatlarını gerçekleştiremedi.
Gerçekten bu sebeple müracaat müddeti 31 Mart 2021’e kadar ertelendi. Bu mühlet içerisinde tüm esnafve sanatkarlarımızın dayanaklardan yararlanacağını varsayım ediyoruz. Takviyeler konusunda katılaşmış bir sayı olmamakla birlikte, açık-kapalı demeden esnafımızın tamamının takviyelerden yararlandırılmasını istiyoruz. Zira esasen açık olan iş yerleri de iş yapamıyor.
Veresiye defteri toplumsal patlamayı önlüyor
• Siz bakkallığa Ankara’da başladınız ve hala mesleğe devam ediyorsunuz. Türkiye genelinde bakkalların veresiye satış oranı son 10 yılda nasıl değişti?
Veresiye satışı yapanlar sırf bakkallar değil, konfeksiyon, ayakkabıcı, tuhafiye, manifatura, kasap, manav ve beyaz eşya, vb. üzere işyerlerinin büyük çoğunluğu veresiye satış yapıyor. Lakin klasik olarak veresiyenin bakkallarda uygulandığını varsayarsak Türkiye’de 200 binin üzerinde bakkal var. Her birinin 10 bin TL alacağı olsa (ki daha fazladır) veresiye defterleri iktisat için büyük bir kıymete sahip.
Veresiye defteri ile küçük esnaf ve sanatkâr toplumsal patlamayı da önleyen en değerli kısımdır. Bakkalların yanı sıra 2 milyon esnafımızın da neredeyse yüzde 50’lik kısmının da veresiye satış yaptığını söylemek yanlış olmaz. Olağan veresiyenin de çeşitleri var. Örneğin harman veresiyesi üzere. Günümüzde kredi kartıyla yapılan alışverişler de bir nevi veresiye uygulamasına benziyor. Veresiye defteri biraz daha çağdaşlaştı diyebiliriz. Fakat kredi kartı son ödeme gününde ödenmeyince faiz işliyor. Esnaf ise veresiye defterine gecikme artırımı yahut faiz uygulamaz. Araba tamircisinden beyaz eşya tamircisine varıncaya kadar her bölümde esnaf halkın faizsiz bankası pozisyonunda.
Cumhurbaşkanı’na ilettiğim talepler kısmen hayata geçti
• Geçen hafta Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan sizi kabul etti, esnafın sorunlarını anlattınız. Cumhurbaşkanı’na aktardığınız en değerli kahır ve meseleler neler oldu? Hangi taleplerde bulundunuz? Kasvet ve problemleriniz konusunda ne üzere tahlil teklifleri ortaya koydunuz?
Cumhurbaşkanı ile görüşmemizde esnafın acil taleplerini şu halde sıraladım:
1- Esnaf ve sanatkarlardan yaşanan salgın nedeniyle işleri ve/ yahut işletmesi ziyan görenlerin, esnaf ve sanatkarlar kredi ve kefalet kooperatifleri aracılığı ile kullandıkları ve ödeyemedikleri kredi taksitleri bir yıl müddet ile faizsiz ertelenmeli ve kredi kullanamayan esnaf ve sanatkarlarımıza en az 1 yıl ödemesiz faizsiz kredi dayanağı sağlanmalıdır.
2- Esnaf ve sanatkarlarımıza sağlanan direkt nakit ve kira dayanağı kapsamı genişletilerek devam ettirilmelidir.
3- Pandemi devrinde en çok ziyan gören kesiti oluşturan esnaf ve sanatkarlarımızın ve yanlarında çalışanların toplumsal güvenlik prim ödemeleri ile vergi, elektrik, su, doğalgaz fatura bedelleri bir yıl müddet ile faizsiz ertelenmelidir.
4- Kısıtlamalar nedeniyle faaliyetleri durdurulan kahvehane, kıraathane, internet, kafe, kır bahçesi, elektronik oyun salonları, bilardo salonları ve halı saha işletmecileri ile hizmetleri sadece paket servisi ile sonlandırılan restoran, lokanta, pastane, kafe, kafeterya üzere işletmelere müşteriler için HES kodu mecburiliği getirilerek faaliyetlerinin başlamasına imkan sağlanmalıdır.
5- Ticari araçlar için indirimli akaryakıt imkanı sağlanmalıdır.
6- Sigorta prim borcu bulunan esnaf ve sanatkarlarımızın sıhhat hizmetlerinden yararlanabilmelerine imkan sağlayan uygulama 1 yıl müddetle uzatılarak devam ettirilmelidir.
Görüşmemizin ardından esnaf ve sanatkar topluluğu ismine pande-miden etkilenen esnafımız için Cumhurbaşkanımıza ilettiğimiz taleplerimizin bir kısmı hayata geçirildi. Esnafımızın Halkbank kredi taksitleri ertelendi. İşyerleri büsbütün kapanan esnafımız için zorlayıcı sebep ilan edildi. KDV ve muhtasar beyanname verme mühletleri ve bunların ödemeleri işyerleri açılana kadar ertelendi. Ayrıyeten borcu olan esnafın sıhhat hizmetinden yararlanması için de çok kıymetli bir karar hayata geçirildi. Son olarak ise lokanta, restoran ve kafe üzere faaliyetleri sonlandırılan iş yerleri için de yeni bir dayanak paketinin hayata geçirileceği muştusu verildi.
Küçük işletmelerde ‘yapay zeka’ devrine hazırlık yok
• Objelerin interneti ve yapay zeka teknolojisinin birtakım işleri ortadan kaldırması bekleniyor. TESK, üyelerini bu türlü bir gelişmeye hazırlama konusunda neler yapıyor?
Objelerin interneti ve yapay zekâ teknolojisine ait çalışmaların büyük ölçekli işletmeler tarafından yürütüldüğünü düşünüyoruz. Esnaf ve sanatkârlarımız mikro ölçekli olduğu için, yapılan iş sermayeden çok kol ve vücut gücüne dayanan işletme olarak tanımlandığı için şimdi objelerin interneti ve yapay zekâ teknolojisi hakkında hazırlık süreci başlamamıştır. Büyük ölçekli işletmelerin tam adaptasyonunun akabinde esnaf ve sanatkârlarımız için de alternatif meslek ve gelişmeler olacaktır.
Perakende Yasası güncellensin zincir marketlere kural gelsin
• Zincir marketler başta olmak üzere organize perakendenin piyasadaki hissesinin büyümesi TESK üyesi işyerlerini nasıl etkiledi? Bu gelişmeye karşılık TESK ve çatısı altındaki Esnaf Odaları tahlil üretebildiler mi?
Zincir marketlerin piyasada oluşturduğu ucuzluk algısı yüzünden yıllar içerisinde küçük esnafımız yavaş yavaş yok olmaya başladı. Ülkenin her köşesine yayılmış olan bu zincir marketler toptan fiyatına perakende satış sloganıyla küçük bir mahalle bakkalından bile daha değerliye satış yapıyorlar. Asıl enflasyonu körükleyen, bu haksız fiyat artışlarıdır. Zincir marketlerin haksız rekabetini bitirmenin en kıymetli yolu, Perakende Yasasının güncellenerek esnafımızın gereksinimlerine karşılık verecek halde hayata geçirilmesidir. Perakende Yasası ile zincir marketlerin açılışları kurala bağlanmalıdır.
Dijitalleşmeye uyan ciroda farkı görüyor
• Teknolojik gelişme ve dijitalleşme TESK üyesi meslek kümelerini, işyerlerini nasıl etkiliyor?
Genel manada dijitalleşmeye ayak uyduran esnaf ve sanatkârlarımızın cirolarındaki artış fark ediliyor ve teknolojiyi yakalayamayan esnafımızın işlerinin durma noktasına geldiği durumlar yaşanabiliyor. Dijitalleşmeye her meslek kümesinden ayak uyduran esnafımız olsa da, satış üzerine çalışan esnafımızın teknolojiye adaptasyonu daha süratli oldu. Örneklemek gerekirse, besin bölümünde hizmet veren esnaflarımız internet satışına yöneldi. Hizmet üreten esnafımızın teknoloji konusunda geri planda kaldığını söylemek yanlış olmayacaktır. Ülke genelindeki teknolojiye ahenk sağlama oranı gereğince fazla olmadığı için esnaflarımızın da birebir oranda dijitalleşmesi art planda kalmaktadır. Teknolojik gelişmeler ne kadar takip edilerek, esnaf ve sanatkârlara anlatılıyor olsa da uygulamaya geçişlerde sorunlar yaşanmaktadır. Projeler ile desteklediğimiz teknolojik gelişmeler ve dijitalleşme eğitimleri ile esnaf ve sanatkârımızın farkındalığını artırmaya yönelik çalışmalar yürütüyoruz.
İktisadın barometresiyiz
• TESK çatısı altındaki meslek kümeleri ve iş yerlerinin Türkiye ekonomisindeki yeri nedir? Nakdî manada nasıl bir büyüklükten kelam ediliyor? İşyeri sahipleri dahil, TESK üyelerinin yarattığı istihdam ne kadar?
2 milyonu aşkın esnaf ve sanatkarlar topluluğu olarak iktisatta, istihdamda ve vergide en büyük hisse bizim. Esasen ülke genelindeki küçük ve orta büyüklükteki işletmelerin çalışanlar içerisindeki hissesi yüzde 75.8. Tüm işletmelerin yüzde 96’sı KOBİ ve bunların da yüzde 92’si mikro işletmeler, yani esnaf ve sanatkârlar. Türkiye’de vergi sistemi dolaylı vergilerin yüklü olduğu bir sistem olduğu için esnafın ödediği vergi çok az üzere görünüyor ve bunların rakamsal olarak tespiti mümkün değil. Meğer esnafın dolaylı olarak ödediği vergiler, esnafın vergi kapasitesinin çok çok üzerinde. Hasebiyle esnafımızın ülke iktisadına katkısı çok değerli boyutlarda ve her vakit söylediğimiz üzere esnafımızın iktisadın barometresi olma pozisyonu devam ediyor.
Ticaret Bakanlığı ile ‘elektronik ticarete geçiş’ projesi başlattık
• Son 10-20 yılda TESK çatısı altındaki meslek kümeleri ve işyerlerinde nasıl bir değişim yaşandı? Esnaf çağa ayak uydurabiliyor mu?
Esnafımız en çok haksız rekabetle çaba ediyor. Evvelce iğneden ipliğe tüm eserleri satan esnafımız artık günü kurtarma sıkıntısında. Öte yandan teknolojinin de gelişmesiyle birlikte konutlara servis uygulamaları, online alışverişler vs. de arttı. Esnaf ve sanatkarlarımızın bir kısmı, pandeminin de tesiri ile bu tıp uygulamalara geçmeye başladı. Elektronik uygulamalara geçemeyen esnafımızı da bu alana kanalize etmek ve elektronik ortamda yapılan ticareti geliştirmek için TESK olarak Ticaret Bakanlığı ile birlikte proje yürütüyoruz. Öbür taraftan, klâsik yollarla faaliyetini sürdüren esnaf ve sanatkârlarda yavaş yavaş dönüşüm süreci başlıyor. Örneğin konfeksiyonun yaygın ve ucuz olmasıyla bir arada terziler iş yapamaz hale geldi. Yama, pantolon paçası tamiri üzere küçük tadilat ve gibisi işlerle ayakta kalmaya çalışan terziler, günümüzde gelir seviyesi yüksek olan kesite özel dikim hizmeti vermeye başladı. Terzilerin sayısı bir taraftan azalırken öbür taraftan ayakta kalabilenler daha yüksek bedeller karşılığında özel hizmet vermeye başladı. Bu değişimi yakın bir gelecekte başka meslek kollarında da görmeye devam edeceğiz.
En gelişmiş ülkelerde bile esnaf geleneği sürüyor
• Gelecek 10, 20 yılda Türkiye’de küçük esnafın yerini nerede görüyorsunuz?
Dünyada esnaf geleneğinin hiçbir vakit değişmeyeceğini varsayıyoruz. Zira dünyanın en gelişmiş ülkelerinde bile mahalledeki, sokaktaki, caddedeki esnaf sayısında bir düşüş yok. Lakin bunlar hem çeşit bakımından hem de teknolojiyi kullanma bakımından kendilerini değiştirebiliyorlar. Hasebiyle küçük esnafın yok olması ekonomiyi olumsuz etkileyeceği üzere yıllardır müddet gelen bir kültürü de bitirmiş olur. Benim takdirime nazaran küçük esnafın bitmesi mümkün değil. İnsanların gelir düzeyi arttıkça zati butiğe yani küçük olana yöneliyorlar. Maddi geliri çok yüksek olan biri konfeksiyoncudan kıyafet almak yerine kendi kıyafetini butikten alıyor ya da özel dikim yaptırıyor. Bu da demek oluyor ki terziler daima var olacak. Mahalle bakkalı daima var olacak. Tahminen bakkalın sattığı eserlerde değişiklikler olacak lakin bu meslek bitmeyecek. Değişen talebe nazaran küçük esnaf da kendini yenileyerek ayakta kalacak. Küçük esnafın yok olmaması için tüm dünyada olduğu üzere ülkemizde de korunması, desteklenmesi ve geliştirilmesi kural.
Dünya