ANAP hükümetlerinin iktisattan sorumlu bakanlarından, Altınbaş Üniversitesi öğretim üyesi Prof. Işın Çelebi, “Gündem Özel” sorularımızı yanıtlarken, “S-400 konusundaki katı halimiz ABD ilgilerini kilitliyor. Bu süreçte esnekliğe muhtaçlık olduğu açıktır” dedi. Prof. Çelebi, şu iletinin altını çizdi: “Yeni dünyanın lisanını konuşmalıyız. Bu da bilimle ve aydınlanma ile olacaktır. Yeni dünyayı ve yeni münasebetleri öğrenmemiz gerekiyor.”
Prof. Işın Çelebi’ye sorularımız ve karşılıkları şöyle:
Dünyada münasebetler değişecek
● Aşılar devreye girse de, COVID-19 süreciyle dünyada artan gelecek endişeleri… ABD’de Biden periyodunun ticaret savaşlarında getireceği yeni açılımlar… Çin’in önderliğinde 15 ülkenin kurduğu Asya Pasifik Birliği RCEP… Siz dünyanın geleceğini nasıl okuyorsunuz? Dünya nereye gidiyor?
ABD’de Biden lider seçildikten sonra aşılama suratı 3 milyona çıktı ve mayıs ayı sonuna kadar aşılamayı bitirmeyi hedefliyorlar. COVID-19 sonrası dünyada tüm bağlantıların ve kurumların değişeceğini düşünüyorum. Gelecek yıllarda yepisyeni bir dünya sistemi ile karşılaşacağız. Bu gelecek periyotta dijital iktisadın kuralları geçerli olacak. Dijital iktisat mantığı temel kriterlerin belirlenmesine yol açacak.
Örneğin; 0-12 yaş kümesinin yüzde 65’i gelecekteki yeni mesleklerde çalışacaklar. ABD, Biden’la yeni açılımlar ve uzlaşma anlayışını AB ile yeni bir Trans Atlantik birliğinin oluşması doğrultusunda tekrar geliştiriyor. Bugün orijinal bir dünya oluşurken, ticaret savaşları yerine büyük ölçüde teknoloji savaşlarının ön plana geçeceğini görüyorum. Çin’in 4 ay evvel açıkladığı 15 ülkeyle kurduğu (Asya-Pasifik-RCEP) yeni özgür ticaret birliği çok kıymetli hale gelecek.
Çin-ABD ortasındaki ticaret savaşının son durumuna bakarsak;
Çin ve ABD ortasındaki ticaret savaşında Biden başa geldikten sonra pek bir değişme olmadı. Bunun ana nedeni iki ülke ortasındaki meselelerin konjonktüre de bağlı olmakla birlikte yapısal meseleler olmasıdır ve uzun müddet devam edeceğe benzemektedir. ABD Dışişleri Bakanı Blinken’in tabir ettiği üzere iki ülke ortasında sürtüşmeler ve çekişme olduğu üzere birebir vakitte iki ülkenin ortak çıkarları doğrultusunda -iklim değişimi gibi- paydaşlık yapılabilecek hususlar da mevcut.
Dikkat edilmesi gereken konulardan birisi de Biden idaresi ile birlikte ABD’nin ekonomik alanda Çin’e ve Çinli şirketlere uyguladığı yaptırımlarda fazla bir değişim olmamasıdır. Tekrar ABD Dışişleri Bakanı Blinken’in tabir ettiği üzere ABD’nin yeni idaresi birebir bedel yargılarını paylaştığı ortakları ile birlikte Çin’e karşı hareket edecekler. İki hafta kadar evvel Alaska’da gerçekleşen görüşmenin kameralar önünde beklenmediği kadar sert geçmesi bize ABD’nin Çin’i eleştirmekten kaçınmayacağını gösteriyor. Ama birçok gözlemciye nazaran bu tenkitlerin birçok yalnızca kelamlı kalıp harekete geçmeyecektir.
Ticaret savaşının amiral gemisi teknolojidir. Örneğin 5G. Uzmanlara nazaran 5G yarışını kazanan ülkenin orta vadedeki ekonomik karı 500 milyar dolar olacaktır. Yalnızca maddi manada değil 5G teknolojisi ile dünyaya hâkim olan ülke büyük yıllar içerisinde büyük bir bilgi birikime sahip olacaktır. Dünya 5G’yi konuşurken 2020’nin Mayıs ayında Çinli ZTE, 6G için araştırmalara başladığını açıkladı. Örneğin elektrikli otomobiller. ABD, Huawei’in 5G ekipmanlarının kullanımını yasakladı. Geçtiğimiz haftalarda da Çinli yetkililer bir genelge yayınlayıp hiçbir resmi kuruluşun otoparkına Tesla elektrikli otomobillerinin giremeyeceğini açıkladı. Tesla marka arabaların kameraları ve sensörleri ile bilgileri toplayıp ABD’ye yönlendirme ihtimali olduğu söylendi.
Asya-Pasifik Birliği dünya GSYİH’nin yaklaşık yüzde 30’unu oluşturuyor
Bölgesel Kapsamlı Ekonomik İştirak (Regional Comprehensive Economic Partnership, kısaca RCEP) Asya-Pasifik bölgesinde 10 Asya ülkesi (Brunei, Kamboçya, Endonezya, Laos, Malezya, Myanmar, Filipinler, Singapur, Tayland ve Vietnam) ve beş adet öbür ülke
-Avustralya, Çin, Japonya, Yeni Zelanda ve Güney Korearasında oluşturulan bir özgür ticaret mutabakatıdır. 15 üye ülke, dünya nüfusunun ve GSYİH’nin yaklaşık %30’unu oluşturmakta ve bu da onu en büyük ticaret bloku yapmaktadır. RCEP Çin, Japonya ve Güney Kore ortasındaki birinci özgür ticaret mutabakatıdır ve Çin’i de içeren birinci çok taraflı özgür ticaret işbirliğidir. RCEP dünyanın ekonomik tartı merkezinin Asya’ya gerçek gelişini hızlandıracağını ve Çin’in bölgedeki tesirini artıracağını bize gösteriyor.
Katı hal kilitliyor
● Dış siyasette atılan adımlar, Türkiye’nin jeopolitik riskleri yönetme şekli ekonomiyi nasıl etkiliyor? Siz ANAP hükümetlerinde iktisattan sorumlu bakanlık vazifelerinde bulundunuz. Tecrübelerinize nazaran ekonomik münasebetleri siyasi tansiyonlardan uzak tutmak mümkün olabilir mi?
Dünyanın geleceğini ABD-AB ve Asya-Pasifik (RCEP) birliğinin yeni rekabeti belirleyecek. ABD-AB trans mantık yakınlaşması kıymetli bir ittifak bloğu oluşturacak. Türkiye’nin S-400’ler konusundaki katılık tutumu ABD münasebetlerini kilitliyor. Bu tavır müzakere ortamı sağlanarak yumuşatılmalıdır. ABD, S-400 konusunu kongreden çıkarılan yeni yasaya bağladı. Türkiye ve ABD bu mevzularda bir görüşme tabanı oluşturmalı, bütün bu hususları bu ortamda konuşmalı, bağlar yine ele alınmalı ve yenilenmelidir. Bu süreçte esnekliğe gereksinim olduğu açıktır. Bu periyotta ABD-AB Trans Atlantik Muahedesine karşılık olarak dört ay evvel Çin’in öncülüğünde kurulan Asya-Pasifik İşbirliği Muahedesi ile Çin, Japonya, Kore üzere ülkelerin yer aldığı Uzak Doğu yüklü yeni bir blok oluşmuştur. Ekonomik bağlantılar ve siyasal alakalar iç içedir.
Açık alan COVID-19 tesiri ve dijital iktisadın getirdiği yenilikler çerçevesinde yeni ekonomik ve ticari alakalar ortaya çıkıyor. Yeni dünyanın lisanını konuşmalıyız. Bu da bilimle ve aydınlanma ile olacaktır. Yeni dünyayı ve yeni münasebetleri öğrenmemiz gerekiyor. Geleceği başarılı biçimde tekrar inşa etmemiz ve kurmamız için bu anlattığım bu bloklaşmayı ve teknolojik gelişmeleri çok hakikat kıymetlendirmemiz kaide.
Uzlaşma yolu koşul
• Biden idaresindeki ABD’yle Türkiye ortasındaki bağlar konusunda beklenti ve iddialarınız neler? Biden idaresi, NATO üyesi Türkiye’nin Rusya’ya daha fazla yanaşmasına yol açacak kararlar alır mı? Türkiye, ABD’yle alakaların rayına girmesi için nasıl bir strateji izlemeli?
Türkiye’nin 2021 yılı ve sonrasındaki maksatları dikkate alınarak bu mevzulara esneklik içinde yaklaşmak gerektiğini düşünüyorum. Meseleleri müzakere masasında çözmek yararlı olacaktır. S-400 problemini NATO’nun kontrolünde çözebiliriz. ABD kongresinde S-400’e karşı çıkarılmış yasalar da dikkate alınmalıdır.
Türkiye’nin bölgesindeki jeopolitik aktifliğini, Doğu Akdeniz ve tüm bölgedeki gücünü bilerek meseleleri karşılıklı uzlaşma yolu ile çözmek yararlı olacaktır.
Ekonomik alakaların gelişimi ABD-AB bloku ve Asya-Pasifik işbirliğiyle ahenk içinde çalışmayı gerektiriyor. Türkiye’nin teknoloji üretimini ve kullanımını artırmamız ve bağlantılarımızı geliştirmemiz koşul. Rusya ile çalışmalarımızı sürdürmemiz de değerli.
Algı operasyonları gerçekleri değiştirmedi
● Türkiye’deki CEO’lar, üst seviye yöneticiler, riskleri ve krizleri yönetme konusunda geçmiş tecrübelerinden ötürü avantajlı durumda mı? Şayet o denli ise hangi avantajlardan kelam etmek mümkün? COVID-19 sürecinde geçmiş kriz tecrübeleri, bu devri yönetmede ne kadar işe yaradı?
COVID-19 sürecinde Türkiye’deki büyük, orta ve küçük ölçekteki kuruluşların istikrarsızlık ortamından etkilenmesi kademe kademe oldu. Evvel küçük ve ortak ölçekli işletmeler etkilendiler. COVID-19 süreci geçmiş devirlerdeki öteki krizlerden farklı olarak yaşamayı, çalışmayı ve rekabet etmeyi engelleyen, her şeyin kapanmasına yol açan orijinal bir salgındır. Birçok ülkede sıhhat sistemi ve eğitim alt yapısı çöktü. Çalışma hayatında ve eğitimde uzaktan çalışma modeli ön plana çıktı. Bu süreçte dünya gereğince başarılı olamadı. Aşı dağılımında büyük eşitsizlikler ve dengesizlikler ortaya çıktı. Problemler azalmadı, arttı. İstikrarsız ve inançsız ortam büyüdü. Yöneticilerin algı operasyonları gerçekleri değiştiremedi. Gerçek hayatta COVID tesirini artırdı.
İnşaatla hormonlu büyüme yaşandı
● COVID-19 krizine karşın Türkiye 2020’de yüzde 1.8 büyüdü, dünyada öne çıktı. Siz bu büyümeyi nasıl değerlendiriyorsunuz? Bu büyüme Türkiye’nin COVID-19 sürecini başarılı yönettiğinin bir göstergesi midir?
Objektif olmak gerekirse dünyanın büyümesi negatifken Türkiye’nin büyümesinin artı olması kıymetlidir. Fakat Türkiye’nin nüfus artış suratı yüzde 2 civarındadır. Yüzde 1.8’lik büyüme, kamu bankalarının kredi hacminin genişlemesi sonucu inşaat dalının hormonlu büyümesindendir. Yapılan konutların birçoğu boş durmaktadır. Son vakitlerde döviz kurundaki dalgalanma sonucu emtia ve ulaşım maliyetlerindeki artış suratı büyümeyi olumsuz etkilemektedir.
Prensiplerin yok olması itimadı ortadan kaldırdı
● Bırakın bağımsızlığı, en azından özerk olması gereken Merkez Bankası’nda son periyotlarda çok sık lider değişiklikleri yaşandı. Hükümet bu süreci daha evvel kanun değiştirip liderin vazife müddetini kısaltarak yaptı. Son ikisinde vazifeden alma biçiminde oldu. Bu durum sizce dış dünyada nasıl bir izlenim yaratır. Dünyada bu kadar kısa müddette Merkez Bankası lideri değişikliği örnekleri var mıdır? Merkez Bankası lideri, Para Şurası bu türlü bir havada misyonunu merkez bankacılığının gerektirdiği formda yürütebilir mi?
Bence iyi olmadı. Merkez Bankası ülkenin en değerli kurumlarının başında gelir. Merkez Bankası sonuncu borçlanıcıdır. Merkez Bankası başkanlığı istikrarı ve itimadı temsil eder. Ben son iki lideri tanıyorum. İkisi de saygın ve muteber beşerler. Lakin unsurların yok olması itimat ortamını ortadan kaldırdı.
Bugün istikrar ve inanç ortamının tekrar oluşması için muhakkak bir müddete gereksinim var. Son günlerde Merkez Bankası Lideri dışında ilgili ilgisiz herkes konuşmaya başladı. Euro yüzde 40’ın üstünde, USD yüzde 30’un üstünde paha kazandı. Hammadde fiyatları ve nakliyecilik maliyetleri arttı. Bu nedenle serinkanlı ve dikkatli davranmalıyız.
En kıymetli bahis istikrar ve itimat
● Türkiye, yeni devirde istikrarlı büyümeyi sağlamak, refahı artırmak için nasıl bir yol haritası çizmeli? Bu devirde iş dünyası nasıl yol almalı? Türkiye’nin bu periyodu avantaja çevirme potansiyeli, bahtı var mı?
COVID-19 sonrası ve dijital iktisadın geliştiği bu devirde istikrarlı büyümeyi sağlamak için üretim ve teknoloji seviyemizi artırmalıyız. Türkiye her alanda güçlü biçimde rekabet gücünü ve verimliliğini arttırmalı.
Bunun için;
a) Yabancı kaynak girişini kalıcı biçimde artıracak halde yabancı yatırımlara öncelik verilmesi gerekiyor.
b) Teknoloji alanındaki gelişmeleri sürdürülebilir hale getirmemiz kaide. Bunun için ABD, Çin ve AB ve başka teknoloji üreten ülkeler ve kuruluşlarla işbirliği yapmamız gerekiyor.
c) Sürdürülebilir Kalkınma Maksatları kapsamındaki 17 başlığın başarılı bir biçimde uygulanması değerli. Açlık, yoksulluk, eğitim, sıhhat, cinsiyet ayrımcılığı, iklim değişikliği üzere hususların ciddiyetle ele alınması değerli.
İş dünyamız ve üniversitelerimiz “düşünmeyi ve sorgulamayı” ömrünün bir modülü haline getirmeli. Soru sormayı önemsemeli. Demokrasinin kalitesinin artması ve insan hakları uygulamalarının kökleşmesi ile istikrar iç içedir. Bugün ülkemizde en değerli bahis istikrar ve inancın sağlanmasıdır.
Avrupa Birliği’ndeki durumumuzda gerileme yaşıyoruz
● Hükümet mevcut tutumlarıyla Avrupa Birliği (AB) seyahati konusunda size nasıl bir izlenim veriyor? AB ile tam üyelik müzakereleri AK Parti’nin birinci iktidar periyodunda başlayabilmişti. Hükümet bugün AB ile birebir sıcak münasebetlere dönecek bir havada mı? Dünyada RCEP üzere yeni birliklerin gündeme geldiği bir ortamda Türkiye, AB ile bağlarını daha da ileri noktaya taşımalı mı? Bunun için neler yapmalı? AB, Türkiye’ye kapıyı kolay kolay açar mı?
AB nezdindeki problemlerimizde artma eğilimi var. Yunanistan ve Kıbrıs Rum kesitinin kulisleri sonucu sorunlar azalmıyor, artıyor. AB artık Türkiye’nin tam üyeliğinden ya da aday üyeliğinden kelam etmiyor. Bu da bizim AB’deki durumumuzun gerilediği manasına geliyor. Meğer 2005 yılında AB ile seyahatimizde tam üyelik amacı doğrultusunda yürüyorduk. Bugün ise yalnızca göçmenlerin problemlerine tahlil bulan bir ülke pozisyonuna geriledik. Örneğin, AB ile Gümrük Birliği’nin güncellenmesi konusu birçok kısımda AB lehine düzenlemeler kelam konusu iken bile AB hâlâ ayak sürüyor.
Gümrük Birliği Antlaşmasının Güncellenmesi, Tarım, Hizmetler, Kamu alanındaki “Anlaşmazlıkların tahlili düzeneklerinin iyileştirilmesi” hususlarını kapsıyor.
Bu nedenle AB ile tam üyelik sürecine tekrar sahip çıkmalıyız. Fransa, Yunanistan, Kıbrıs Rus bölümü bizi istemiyor diye haklarımızdan vazgeçmemeliyiz.
Zira AB tam üyelik süreci “demokrasi ve insan hakları sürecidir.” Çin’in Asya-Pasifik kapsamındaki yeni bloklaşması ve ABD-AB transatlantik birliğine karşı Türkiye olarak biz AB’ye tam üyelik yolunda yürümeliyiz.
Sorgulayan eğitim bir numaralı sorun
● Dünyada sürdürülebilirlik siyasetleri öne çıkıyor. Biz “Endüstri 4.0”a geçemeden “Yeşil Mutabakat” ve bunu da kapsayan “Sanayi 5.0” gelişmiş ülkelerin gündemine oturdu. Bu siyasetler Türkiye’yi nasıl tesirler? Türkiye, bu siyasetlerin içinde süratlice yer almalı mı? Fırsat ve tehditleri birlikte dikkate aldığımızda Türkiye nasıl bir yol izlenmeli?
Teknolojik gelişmeler ve hızlanan dijital iktisat nedeniyle yepisyeni bir dünyada yaşamaya başlıyoruz. Teknoloji yeni bir yapıya kavuştururken Türkiye’nin araştırma, geliştirme ve yeni buluşlar konusunda teşebbüsçü gücünü desteklememiz gerekiyor. Eğitim sistemimizin acil yenilenmeye gereksinimi var. Soru soran, inceleyen, sorgulayan bireylere gereksinimimiz var. Türkiye’nin ödemeler istikrarı ve cari açık sorunundan daha fazla insan açığı sorunu var.
Bence insan açığı ve sorgulayan eğitim konusu Türkiye’nin bir numaralı sıkıntısıdır. Bu süreçte Sürdürülebilir Kalkınma insan ve tabiat ortasında istikrarlar kurmayı gerektiriyor. Doğal kaynaklara ziyan vermeden kaynakların şuurlu bir biçimde kullanımını sağlayarak “eko-gelişme” kavramının sağlanması kıymetlidir.
Açıklanan paket ıslahat değil
● Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın açıkladığı “Ekonomik Islahat Paketi”ni nasıl değerlendiriyorsunuz? “Reform” beklentisini karşılayacak içerikte mi? Siz de ANAP hükümetlerindeki iktisattan sorumlu bakanlıklarınız devrinde paket hazırladınız, uyguladınız. O tecrübelerinize dayanarak pakette gördüğünüz eksikleri özetler misiniz? Hükümet o eksikleri giderecek üzere görünüyor mu?
Açıklanan paket bir ıslahat paketi değildir. Alınması gereken olağan günlük kararları içermektedir. Islahatlar, büyük değişimlere yol açacak, süreklilik gerektiren ve bir bütünlük içinde sunulan ihtilal niteliğindeki yeni bir strateji anlayışıdır. Örneğin, Atatürk vaktinde gerçekleşen Harf İhtilali bir ihtilaldi. Tüm eğitim sistemini değiştiren bir kültür ihtilaliydi. Sonra bunu takip eden eğitim hayatındaki gelişmeler de bir ıslahat niteliğindeydi.
Benim yaşadığım ihtilal, Türkiye’nin dışa açılması, kapalı iktisattan ve komuta anlayışından açık iktisada ve açık topluma geçmesiydi. İhracatın ömrümüzün bir kesimi olmasıydı. Kambiyo rejiminin değişmesi ve hürleşmesi bir ıslahat idi. Bu ıslahatların kapsadığı değişimler bir süreç içinde uygulamaya geçti.
Özgürce tartışmayı öğrenmek gerekiyor
● Siz üniversitede ders veriyorsunuz. Üniversite son sınıfındaki öğrencilere ve yeni mezun gençlere tecrübelerinize dayanarak hangi tekliflerde bulunursunuz? Hangi iş yahut işleri yapmalarını öneriyorsunuz? Hangi bölümlere girmelerini tavsiye edersiniz?
Düşünmeyi, soru sormayı öğrenmek ve sorgulamak çok kıymetlidir. Evvel açıkça ve özgürce tartışmayı öğrenmemiz gerekir. Dijitalleşme yeni bir iktisat, toplum ve ömür formunu getiriyor. Özgür düşünmeyi zarurî hale getiriyor. Üniversiteler yeni fikir ve araştırmaların geliştiği merkezler olmalı. Bugün, geçmişte olduğu üzere ezbere dayanan sistemler zorla geçerli kılınmaya çalışılıyor. Bu da önemli zahmet yaratıyor. Örneğin; faiz, kur ve enflasyon bağı bir para siyaseti ve matematiktir. Bir slogan ezberlenmiş. Dünyadaki değişimi ne yazık ki görmüyorlar. Çok yazık. Meğer bugün 0-12 yaş kümesindeki çocuklarımızın yüzde 65’i yeni mesleklerde çalışacaklar. Bugün hiç bilmediğimiz yeni mesleklerde kelam sahibi olacaklar.
Dünya