Müstakil Endüstrici ve İşadamları Derneği (MÜSİAD) Lideri Abdurrahman Kaan, “Gündem Özel” sorularımızı yanıtlarken “Milli bir iktisadi yol haritası çıkarılmasını önerdi. Kaan, “Tekrarlaması olası salgınlar ve afetler için üretim üsleri kurmak zorundayız. Üretim üsleri kurarak salgın ya da ağır afet durumlarında firmaları, çalışanları ve üretimi korumak, tam kapanma olmadan devam ettirmek mümkün olur” dedi.
MÜSİAD Lideri Abdurrahman Kaan’a sorularımız ve karşılıkları şöyle:
Ulusal iktisadi yol haritası
• Türkiye, COVID-19 sonrasına nasıl hazırlanmalı? Bu hazırlık hangi dinamiklere dayanmalı? Size nazaran virüs meseleleriyle, başa çıkmak ve sonrasına hazırlıklı olmak nasıl bir ulusal tasarım gerektirir?
COVID-19 sonrası süreç, her şeyin yolunda gideceği bir gül bahçesi değil elbette. Öncelikle bu sürecin iktisadi kalıntılarını gidermek gerekecek. Münasebetiyle ulusal bir iktisadi yol haritasını bugünden çıkarmamız lazım. Öncelikle kendine yeten ülkeler kategorisine girmek için tarım ve hayvancılık başta olmak üzere kritik kesimlerimizde yeni bir üretim ve yatırım planlamasının yapılması gerekiyor. Türkiye tedarik ve lojistik sınırları üzerinde olma durumunu hâlâ faal formda kullanabilmiş değil. Türkiye hâlâ uzman olduğu ve uzun yıllardır dünyada üretici konumunda olduğu bölümlerde marka çıkarabilmiş ya da katma bedeli yüksek eserler pazarlayabilmiş bir ülke değil. Biz MÜSİAD olarak saha yaygınlığımızı kullanarak tüm üyelerimize üretim ve ticarette yeni periyodun şartlarını anlatıyoruz. Tekrarlaması mümkün salgınlar ve afetler için üretim üsleri kurmak zorundayız. Biz bu hususta Üretim ve Yatırım Üsleri Projemizi tasarladık, iki adedini de hayata geçirdik. Model yanlışsız incelenirse bu üslerin temel mantığının üretimin yanında özünde, insanı öncelediği de görülecektir. Üretim üsleri kurarak bu çeşit salgın ya da ağır afet durumlarında firmaları, çalışanları ve üretimi korumak ve tam kapanma olmadan devam ettirmek mümkündür. Lakin yalnızca bu tıp projeler değil, temelde iktisadi bakış açımızın değişmesi gerekiyor. Hammadde yahut yarı mamuldeki bağımlılığın en aza indirilmesi temeldir.
Yapılandırma sermaye kaybı yaratır
• COVID-19 ile hızlandığı görülen teknolojik dönüşüm sürecini zati borçlu ve lakin yine yapılandırmalarla ayakta durabilen firmalarla nasıl yürüteceğiz?
Aslında kriz periyotları hem iktisatların hem de firmaların dayanıklılığının test edildiği periyotlardır. O vakte kadar sistem içinde kaybolan tüm sıkıntılar su yüzüne çıkar. Maalesef bizim firmalarımızın ve kimi kesimlerimizin iktisadi yapı içindeki bağışıklık sistemleri güçsüzdür ya da gereğince güçlü değildir. Virüsler karşısında direnç göstermekte zorlanırlar ve düşerler. Firmalarımızın sermaye ve finansman yapısı, vade ve satış sistemi, işgücü kalifikasyonu, stok yapısı ve idaresi, teknik altyapısı COVID sonrası devirde teknolojik dönüşüm için gerekli testleri barındırıyor. Bu beş kriter üzerinde sağlıklı bir planlama yapamayan firmalarımız maalesef borçluluk seviyeleri ile bir bakıma total ekonomik refleks kabiliyetimizi de sınırlıyorlar. Firmalarımız dövizle borçlanıp TL ile gelir elde ettiği sürece de bu bağışıklık güçlenmeyecektir. Daima yapılandırma gereksinimleri yüzünden büyüme potansiyeli olan firmaların bir nevi istihkakını da alan bu firmalarımızı iktisadi yük olarak görüp süreci izlesek bu sefer önemli bir sermaye kaybı ile karşı karşıya kalırız. Firmalarımızı daima ayakta tutmak için yapılandırmaları devam ettirsek, bu sefer tekrar sermaye kaybımız kaçınılmaz olacak. Burada ülkenin memleketler arası piyasalardaki kredibilitesinin de tesirini göz arkası etmemek gerekir. Ülkemizin kredibilitesi yükseldikçe şirket borçluluk oranlarının krize dönüşmesinin önüne geçilebilir. Bir öbür sorun da kredi maliyetleri. Maliyetler yükseldikçe borçları döndürmek için yine borçlanan firmalar düşük faiz ortamında rahatlayabilirler. Birebir biçimde düşük kur seviyesi de borçluluk üzerindeki yükü hafifletecektir. Lakin burada değerli olan konu, hem bireylerin hem de firmaların dövizi inançlı alan olarak görme alışkanlıklarından vazgeçmeleridir.
ABD ile ilgiler sağlam formda devam eder
• ABD’de Biden periyodu ile Trump devrini karşılaştırdığımızda, Türkiye’yi de etkileyecek ne üzere ekonomik vejeopolitik farklılıklar görüyorsunuz? Türkiye’nin ABD ile ilgileri Biden devrinde nasıl gelişir?
Biden 1972’de şimdi 29 yaşındayken senatoya seçilmiş en genç siyasetçi ve yarım asırdır Amerikan siyasetinde faal bir oyuncu. Tıpkı vakitte klasik bir devlet adamı zihniyeti taşıyor. Yani her işin kendi muhatabı ile kıymetlendirilmesi ve çözülmesi gereğine inanıyor. Yalnızca Biden değil takımının de Türkiye’ye bakışı bizim aramızdaki yeni periyodun kodlarını barındıracaktır. Biden’in Türkiye ile münasebeti yeni değil. 1975 ABD’nin Türkiye’ye uyguladığı askeri ambargonun altında imzası olan dört senatörden biri. 80 devrinde ABD’nin askeri talepler sürecindeki diplomasiyi yürüten isimlerden biri. Obama periyodunda Türkiye siyasetleri üzerinde epey faal bir aktör. Lakin her vakit aralıklı. Biden, diplomatik teamüllere uygun hareket eden bir isim. Trump üzere birinci derece toplumsal alakalar üzerinden siyaset yapma modelinin olmadığı söylenebilir. Hatta 2011 yılında Sayın Erdoğan’ın rahatsızlığında Türkiye’ye yaptığı ziyaret bile büsbütün diplomatik bir harekettir. Kamala Harris’in Türkiye ile direkt bir geçmişi olmasa da bunu danışmanları aracılığıyla gideriyor. Harris’in Ulusal Güvenlik Danışmanı tam bir Avrasya ve Orta Doğu uzmanı. Bu çizgi üzerinde Büyükelçilik misyonları almış biri. Biden İdaresinin Dışişleri Bakanı ABD’nin Suriye siyasetini aktif bir biçimde planlayan ve yöneten kişi. Savunma Bakanı ABD CENTCOM’u 2013-2016 ortasında yöneten isim. Ortadoğu ve Kuzey Afrika Sorumlusu, Ortadoğu’daki Kürt coğrafyasını epeyce iyi tanıyan ve faal bir isim. Özetle Biden idaresi karşımıza epey kritik bir takım ve farklı idare modeli ile çıkıyor. Ayrıyeten Trump idaresinin neredeyse büsbütün Protestan mezhebinin evanjelik kolundan geldiğini meğer Biden’ın bir Katolik olduğunu da unutmamak gerekir. ABD’nin Kennedy’den sonraki ikinci Katolik Lideri. Bu durum elbette ABD iç dinamikleri açısından da değişik gelişmelere hamile olacaktır. Yeni periyotta daha ağır bir diplomasi ve daha sağlam bir refleks kabiliyetimizin olması gerekmektedir. Ben yeni devirdeki hem diplomatik hem de ticari bağlarımızın sağlam bir biçimde devam edeceğinden umutluyum.
Dünyada birtakım eksen kaymaları yaşanacak
• Aşının uygulanmaya başlamasıyla dünyada beklentiler kısmen iyileşti. Lakin, araştırmalara nazaran tüm dünyada geleceğe ait tasalar de var. İklim değişikliği, büyüyen gelir adaletsizliği, 10 yıl önceye nazaran katlanan borçlar. Ticaret savaşları, yükselen korumacılık eğilimleri. Siz geleceği nasıl okuyorsunuz?
Salgının birinci vakitlerinde artık yeni bir sürece girildiği ve bundan sonra farklı bir dünya için yeni ve radikal yol haritası çizilmesi gerektiğinden bahsediliyordu. Paradigma değişimleri, büyük sıfırlama, kapitalizmin yine masaya yatırılması, globalleşmenin sonu vs… Salgın sonrası yaşanan iktisadi kriz dünya için sürpriz olmasa gerek. Zira zati 2008 ekonomik kırılması sonrası bir türlü istikrar noktasını yakalayamayan bir küresel ekonomik sistem kelam konusu idi ve pek çok makalede yeni iktisadi mimari kavramından bahsediliyordu. Bu kavram; gelir dağılımı eşitsizliğinin tahlilinden tutun da üretim merkezlerinin yer değiştirmesi, sermaye hareketlerinin oluşturduğu sistemik yanılgılar, türev piyasalarda yaşanan balonun gerçek ekonomik faaliyetlere vereceği ziyanlara kadar pek çok mevzuyu kapsıyordu. Salgınla başlayan süreç tüm bu meseleleri misliyle su yüzüne çıkardı. Hiçbir devlet böylesi bir krize hazırlıklı değildi. Münasebetiyle çöküş de büyük oldu ve yeni süreçlerin hayali kuruldu. Lakin şu an görüyorum ki başlangıçtaki hevesimiz kalmamış. Kimsenin o denli büyük paradigma değişimlerine hakikat bir atak yaptığını söyleyemiyoruz. Onun yerine sistemde yanılgılı olan birtakım kısımların tamiratı için sonlu çalışmalar yapılıyor. Yani yeniden yamalı bir biçimde yola devam edeceğiz. Yalnızca dünyada birtakım mevzularda eksen kaymaları gerçekleşecektir. Üretim ve tedarik merkezlerinin değişimi, yeni güçlerin ortaya çıkması ve münasebetiyle yeni hegemonya gayretleri, ulusal iktisatların çok daha ön plana çıkması ve ulusların evvel kendilerine yetebilme kapasitelerini garanti etmeleri, iklim değişikliği ile başlayacak kuraklık tehlikesinin bize besin, sıhhat ve pak suya erişim üzere yeni stratejik alanlar açması, besin güvenliği, biyo güvenlik başta olmak üzere tekrarlaması olası salgınlara rağmen yeni siyasetler üretme zorunluluğumuz… Yeni devirde bizi daha temkinli olmamız gereken bir dünya bekliyor.
Kaynaklar güçsüz değil verimli kullanılamıyor
• Hammadde fiyatlarında fevkalade bir oynaklık var. Yeni makine ve teknoloji yatırımı için de finansman gereksinimi kelam konusu. Kredilerin çevrilmesi, yükselen faizler nedeniyle ek kaynak gerektiriyor. İş dünyası için bu yıl en değerli sıkıntılardan biri kaynak bulmada yaşanacak üzere. Bu durumu nasıl değerlendiriyorsunuz? Sorun nasıl aşılır?
COVID sürecinden çok evvel 20192020 yıllarının emtia krizleriyle geçeceğini ve sonrasında hammadde fiyatlarında önemli dalgalanmalar yaşayacağımızı lisana getirmiştim. Zira o periyot alandan aldığımız datalar ile yaptığımız tahliller gelecek şokun ayak seslerini veriyordu. Artık yeniden söylüyorum; dünya iktisadı bu süreci atlatıp tekrar normalize olana dek yani iki yıl daha bu dalgalanmaları göreceğiz. Burada tek sıkıntı hammadde sorunu değil, kaynak ve finansman tıpkı vakitte. Türkiye kaynak bakımından güçsüz bir ülke değil yalnızca kaynaklarını verimli kullanamayan bir ülke. Bu nedenle biz üç verimliliğin temel olduğu bir model üzerinde çalıştık ve sunduk: Kaynak verimliliği, sermaye verimliliği ve teşvik verimliliği yani yanlışsız dağıtılması ve kullanımı. Bu üçünün uygun kurallarda çalıştırılması bize zati ek kaynak sağlıyor. En azından israfı önlüyor. İki temel sorunu maalesef aşamıyoruz. Birincisi, insanların tasarruflarını değerlendirecekleri ve tahminen de ortak olabilecekleri proje fonları oluşturmayı, ikincisi ise merhum Erbakan Hoca’nın nüktedan tabiriyle fabrikalar yapan fabrikalar kurmayı. Yani asıl kaynak israfına yol açan makine parkurlarını kendi bünyemizde üretmeyi. Birincisini başarabilirsek hem ferdî manada hem de firmalar seviyesinde serveti sermayeye çevirmiş olacağız ve bu da ek kaynaklar doğuracak, ikincisini yaptığımız vakit ise dışa bağımlılığımızın önüne geçip üretime odaklanacağız. Artık vakit kalmadı. Dünya bizi beklemez. Bu virajda da uygun konumlanamazsak bedelini acı öderiz.
Sorun kurların inişi değil kalıcı inanç tesisi
• Geçen hafta döviz mevduatları 2.1 milyar dolar azaldı. Karşıt dolarizasyon başladı mı?
Olumlu fiyatlanan bir ortamda yabancı yatırımcının algısı TL’ye hakikat kayarken maalesef yerli yatırımcı ikna olmadı. Yani yabancı, yeni devir politik söyleme yerliden daha fazla inandı ve prim verdi. Gerçi epey uzun bir müddettir biz bunun tesirlerini açıklanan itimat endekslerinden de takip ediyorduk. Her ne kadar endekslerdeki kimi sorular çıkarılsa da en son sonuçlarda dramatik sapmalar olmuyordu. Yerli yatırımdaki kayda paha bir çözülme gerçekleşmeden net rezervlerin tekrar inşası da gecikecektir. Çok yavaş bir çözülme var elbette lakin kıymetli olan bunun artarak devamlılığı. Geçen hafta gerçekleşen 2.1 milyar dolar azalmanın içinde biraz da döviz kurundaki düşüşten kaynaklanan hesaplamaların olduğunu da göz önünde bulundurmak gerekir. Sorun kurların aşağı inmesi değil, sorun itimadın kalıcı olarak tesis edilmesi.
‘Akıllı Tarım Kentleri’ modeline geçelim
• Dünyada besin enflasyonu arttı. Ziraî eser tedarikinde kasvetler yaşanıyor. Rusya’nın yağ ihracatına sınırlama getirmesi üzere uygulamalar artıyor. Besinde dünyayı ve Türkiye’yi neler bekliyor? Türkiye’nin nasıl bir tarım ve besin siyasetine gereksinimi var?
Her 20 yılda bir böylesi bir dalgalanma yaşıyoruz. Dünyada artan nüfusa bağlı olarak hem COVID sonrası tüketim alışkanlıklarındaki değişimler hem de daha fazla besine gereksinim olması nedeniyle Türkiye’de üretim planlaması 2030 yılına kadar bütüncül bir bakış açısıyla ele alınarak yapılmalıdır. 2030’a yönelik üretim planlaması, Türkiye’nin tarımda ve hayvancılıkta besin gereksinimine paralel olarak topraklarımızın organik yapısının geliştirilmesi ismine artık önemli adımların atılması gerekiyor. Meraların etkin kullanımı, dikey tarım, faal sulama, verimli hayvancılık üzere alanlarda sürdürülebilir planlamaların hayata geçmesi gerekir. Rusya, Ukrayna, Türki cumhuriyetlerde -bilhassa Kazakistan ve Özbekistan içinde- önümüzdeki süreçte arazi kiralanması ile birlikte Türkiye’nin besinde ana tüketim eserleri olan hayvansal eser kümelerinde ki başta yem ve protein kaynakları gelmektedir, buralara da üretimin kaydırılması ve bu tarafta ikili mutabakatların yapılması, enflasyonla gayret ismine değerli bir adım olacaktır. COVID süreci bitse dahi dünya nüfusundaki daima artış, yeni dijital akıllı tarım uygulamalarını zarurî hale getirmektedir. MÜSİAD olarak geliştirdiğimiz Akıllı Tarım Kentleri Modelimizin lansmanını gerçekleştirdik ve Tarım Bakanlığından bu hususta önemli bir takviye aldık.
Sıkı parada tek parametre aksi tepebilir
• Kurlar süratli düştü lakin faizler yüksek. Piyasada kredi faizleri yüzde 20’nin üstünde. Merkez Bankası uzun müddet faiz indirimine gitmeyeceğini söylüyor. Bu süreç iş dünyasını nasıl etkiliyor?
Bu durum kurlar üzerinde ve sıcak para girişlerinde tesirli oluyor fakat burada net bir hesaplama yapmak gerekiyor. Gelen sıcak para kâfi midir? Düşük kur, yüksek faizde kim hakikaten kazanıyor? Bankacılık bölümü bu durumdan nasıl etkileniyor? Gerçek kesim ne kadar daha buna direnebilir? Dünyanın her yerinde sıcak para üzerinden para kazananlar, bir ülkede kur yüksekken gelip kur fikir çıkar ve böylelikle önemli meblağda kar sağlar. Kendi ülkelerinde sıfır ya da sıfıra yakın faizle borçlanıp Türkiye’de kur üzerinden yarar elde eden finansörler aslında ‘carry trade’ yapıyor. Yani gelen fon ne kadar kalıcı, bunu iyi düşünmek gerekiyor. Yüksek faiz ortamında ise enflasyon karşısında hâlâ yüksek getiri sağlıyorsa mevduat ya da tahvil sahipleri yararlı çıkar. Bankacılık kesitinde ise mevduat ve kredi vadeleri açısından durum farklılaşır. Aslında bankalar faizler düşükse çıkarlı çıkar. Gerçek bölüm ise yüksek kredi maliyeti ortamında bir noktaya kadar direnebilir. Zira hem borçluluk oranlarının yüksekliği hem de yatırım ortamının bozulması sonucu yatırım iştahında azalma ve üretim kayıpları başlar. Bu da enflasyonda artış, işsizlik oranının yükselmesi ve GSYİH’da küçülme demektir.
Fiyat istikrarı maksadı için sıkı para siyasetinde tek parametreli gidiş geri tepebilir. Hasebiyle yol haritasının iyi modellenmesi gerekir ki biz bu hususta gerek Merkez Bankamız’a gerek iktisat idaremize güveniyoruz. Merkez Bankası, ülkenin finansal istikrar garantörüdür. Bu nedenle iş dünyasının dört değerli temsilcisi olarak elbette Merkez Bankası ve Hazine ve Maliye Bakanlığı’nın uğraşında onların yanında olacağımıza dair teminat verdik. Bu bir ulusal vazifedir. Konjonktür gereği alınan kararlar devletimizin takdiridir. MÜSİAD olarak devletimizin yanında olmakla bir arada son tahlilin üretimin artışı ve yatırım ortamının uygun hale getirilmesinden geçtiğinin altını çiziyoruz.
Epeyce büyük bir yatırım hevesi var
• Tedarik konusunda önemli imtihan var. İSO Lideri, tedarikte yaşanan düşüncelerin tahammül edilemez noktada olduğunu vurguladı. Demir-çelikte, petrokimyada ana endüstriye ihracata yönelip, içeride KOBİ’lere gereğince orta mal vermedikleri, fiyatları şişirdikleri suçlaması var. Bu meselelerin kısa ve uzun vadede tahlili nasıl sağlanır?
Türkiye’de sanayicilerimiz bu periyotta hayli büyük bir yatırım hevesi içindeler. Yalnızca büyük işletmeler değil, KOBİ yapılar da büyümek ve yatırım yapmak ismine epeyce ısrarlı ve iştahlılar. Bu durumu acilen avantaja çevirmeliyiz. Yalnızca büyükşehirlerde değil Anadolu’nun her yerinde üretici, yatırım ismine uygun bir finansal yapı ile buluştuğu takdirde gerçekten yeni bir muvaffakiyet öyküsü yazmaya hazır. Lakin burada kimi sıkıntılar var elbette. Bilhassa saydığınız bölümlerde firmaların, iç piyasada döviz avantajı sebebiyle ihracata yöneldikleri ve iç piyasaya daha kısıtlı mal verdikleri doğrudur. Burada asıl yapılması gereken bilhassa demir-çelik, petro-kimya ve plastik hammaddeler konusunda üretimin artırılmasıdır. Uzun vadede firmaların ithalat stratejilerini revize etmeleri yani aslında hammadde üretimine yatırım yapmalarıdır.
Belirsizlik kısmen dağıldı, ıslahat paketi gerekiyor
• 6 Kasım’dan sonra uygulanan iktisat siyasetini nasıl değerlendiriyorsunuz?
Aslında 6 Kasım’dan sonraki süreç bir bakıma iktisatta beklenti tesirinin iyi yönetildiği bir periyodu gösteriyor. İktisatta ortodoks siyasete dönüş ve şeffaflık telaffuzunun baskın bir formda vurgulanması yabancıların neredeyse sıfıra indirdikleri TL durumlarını tekrar canlandırdı. Konjonktür gereği uygulanan faiz düzenlemeleri ve gerçek enflasyon ortasındaki fark ile aslında dünya üzerinde yüksek getiri sağlayan ülkeler içinde güçlü bir pozisyona ulaştık. Faal rasyosunun kaldırılması, kapasite kullanım oranlarındaki artış, sıkı para siyasetinin kararlılıkla uygulanacağına dair verilen bildirilerin yabancı yatırımcılar üzerinde bıraktığı olumlu algı hem ülke risk primleri üzerinde baskılayıcı bir tesir bıraktı hem de belirsizlik ortamını kısmen dağıttı. Bu durum sıcak para girişini hızlandırdı ve kur aşağı yanlışsız önemli bir ivme kazandı. Bu da elbette üretim maliyetlerine bir sonraki periyotta yansıyacak bir ortam oluşturdu. İktisat idaresinin ve Merkez Bankası’nın enflasyon ile çabadaki ısrarlı ve kararlı duruşu ve bu etapta siyaset geliştirmek ismine tüm iktisadi paydaşlar ile işbirliğine gitme tercihi elbette hem iş insanlarını hem en son tüketiciyi hem de yabancı sermayeyi umutlandırdı. Yani buraya kadar iyiye gerçek bir gidiş elbette kelam hususudur. Fakat tüm bu adımlar yalnızca çıkılması gereken ana arter yola gerçek gelen patikalardır.
Faydalıdır, vakit kazandırır fakat sonuncu tahlil sunmaz. Sonsuza dek sürmez. Bir müddet sonra piyasa sizden daha kalıcı ve esaslı hareketler yani bir iktisadi planlama isteyecektir. Bu nedenle özellikle üretim planlama ve direkt yabancı yatırımların desteklenmesi ismine atılacak adımların ve yatırım ortamının iyileştirilmesi için hazırlanan ıslahat paketlerinin uygulamaya geçmesi gerekmektedir. Ben bu adımların da geleceğinden eminim ve umutluyum.
Dünya