Makine İmalat Sanayi Dernekleri Federasyonu (MAKFED) Lideri ve Dalgakıran İdare Konseyi Lideri Adnan Dalgakıran, “Yüzleşme-Türkiye Vasatlıktan Nasıl Çıkar” kitabı üzerine “Gündem Özel” sorularımızı yanıtlarken, “Türkiye’nin 300 yıldır dünya ekonomisindeki hissesi yüzde 1 dolayında seyrediyor. Sanayi odaları, ticaret odaları, ihracatçı birlikleri, DEİK derken yılda 500 milyon dolar harcayıp toplantılar yapıyoruz, konuşuyoruz lakin bir arpa uzunluğu yol alabildiğimizi görüyoruz” dedi. “Yüzleşme” konusunda şu bildirisi verdi: “Eleştirinin, kritize etmenin küfür üzere algılandığı bir ülkede ben hamasetle ‘yüzleşme’ yolunu seçtim.”
300 yıldır gelişemedik
• Dalgakıran’da İdare Konseyi Başkanlığı, MAKFED Başkanlığı, Beşiktaş’ta İkinci Başkanlık derken “Yüzleşme-Türkiye Vasatlıktan Nasıl Çıkar” kitabıyla kamuoyunun karşısına çıktınız? Bu kitabı niçin yazdınız? “Yüzleşme” ile neyi hedefliyorsunuz?
Yıllarca sivil toplum örgütlerinde, iş dünyası örgütlerinin en doruğunda başkanlık, idare şurası üyeliği, lider vekillikleri yaptım. 20 yılı aşkın müddettir iş dünyasının içindeyim. Toplumun her kısmıyla bir ortaya geldim. 20 yılı aşkı süreçte mevcut meselelerin çok fazla çözülemediğini, bir arpa uzunluğu yol alındığını gördüm. Herkesin sıkıntılara bakış açısındaki farklılıkları ve bahse yaklaşımlarını, işbirliğinden uzak duruşlarını izledim. Okuduğum birtakım raporlarda Türkiye’nin 300 yıldır dünya iktisadından tıpkı hissesi aldığını gördüm. En düşük olduğu vakit yüzde 0.7’ler, en yüksek olduğu vakit da yüzde 1.03… Bu kadar çok konuşuyoruz, bu kadar çok örgütlülüğümüz var, bu kadar siyaset, bürokrasi, iş dünyası, üniversiteleri, akademisyenleri, toplumun tüm kesitleri ekonomiyi alıp gelişmiş ülke düzeyine 300 yıldır çıkaramamışız. Halbuki birçok toplantılar yaptık, birçok paralar harcadık. Mesela sanayi odaları, ihracatçı birlikleri, ticaret odaları, DEİK falan bunları topladığınızda yılda 500 milyon dolarlık bir kaynak tüketiyoruz. Kamunun da önemli bir gücü var. Bakanlıklar, bürokrasi, bir güç sarf ediyoruz. Kimse makus niyetli değil. Daha iyi şeyler yapmaya çalışıyoruz lakin olmuyor. Olmuyor ve yukarıyı yakalayamıyoruz. Bunun nedenleri ve tahlil teklifleri üzerine yazdım kitabı. Nedenleriyle yüzleşmek gerekiyordu. Bu yalnızca iktisatla ilgili değil. Bunun altında kültürel sebepler yatıyor. Sosyolojik, antropolojik, tarihi ve ruhsal sebeplerle birlikte tahlil etmek gerekiyor. “Yüzleşme”yi bu formda yazdım. Kritize etme, tenkit kültürünün küfür üzere algılandığı bir ülkede ben buna açıkçası yürek etmek istedim ve bu kitabı yazdım.
Ölçmeyi sevmiyoruz
• İstanbul Sanayi Odası’nın düzenlediği iki büyük sanayi kongresinde vasatlık konusu ele alınmış, birincisinde “Vasatlıkla Yüzleşme” ve ikincisinde “Vasatlıktan Çıkış Yolları” irdelenmişti. Siz o devirde bu çalışmalara başkanlık yapmıştınız. Sizce vasatlıkla yüzleşebildik mi?
Kelamını ettiğiniz kongrenin üçüncüsünü yapamadık. Zira kendimizle yüzleşmeyi sevmiyoruz. İşbirliği kültürümüz çok zayıf. “Ahi’lik vardı”, şuydu, buydu diye geçmişe referans vererek çok konuşuyoruz, imece kültüründen bahsediyoruz. Lakin, gerçekte iş dünyasına, akademi dünyasına da baktığımız vakit, üniversitelere baktığımız vakit, üniversite-sanayi işbirliği, kamu-sanayi işbirliğine baktığımızda sahiden işbirliği konusunda son derece zayıfız. Zira egolarımız bu işe müsaade vermiyor.
Bir de tertip hüneri konusunda önemli zayıflığımız var. Sanayi Odası’nda bugüne kadar yapılan kongreleri, konferansları incelediğinizde pek çok insan gelmiş, konuşmuş, 20-30 yıldır. Hoş de şeyler söylemişler. Ya sonra? Yani bunun sonuçları ne? Biz ölçmeyi de sevmiyoruz. Yaptığımız hiçbir faaliyetin sonuçlarını ölçmüyoruz. Faaliyetler boşa akan bir ırmak üzere akıp gidiyor. Bunu gördüğüm vakit sonuca gidecek bir çalışma yapmak istedim. Kelam konusu iki kongreyi arkadaşlarımızla birlikte o nedenle planladık. Çok nitelikli insanları, entelektüel birikimi yüksek insanları bir ortaya topladık.
Çıkış yollarında kültürün değişimi üzere bir durum ortaya çıktı. İşte bu da bizim yavaş yavaş tehlikeli sulara gerçek girmemizi gerektiriyordu. Münasebetiyle da tehlikeli sularda yüzmeyi kimse istemediği için üçüncü kongreyi arkadaşlarımız yapmak istemediler.
“Vasatlık” konfor alanı
• “Vasatlık tuzağı” nedir? Türkiye, nitekim vasatlık tuzağına düşmüş müdür? O denli ise, bunun göstergeleri nedir?
“Vasatlık”, rastgele bir faaliyette, rastgele bir mevzuda pek çok rakibiniz ya da pek çok ülkenin var olduğu bir sıralamada ortalarda yer almaktır. Biz, “vasatlık tuzağı”nın içine tam olarak düşmüş vaziyetteyiz. Yazdığım kitapta da onu anlatmak istedim. Bunun birinci ölçütü dünya iktisadından 300 yıldır tıpkı hissesi alıyor olmamız. Bu hisseyle kişi başı ulusal gelir düzeyi olarak nerede yer aldığımıza baktığımızda dünya ülkeleri ortasında tekrar orta yerdeyiz. Pisa’da aldığımız sonuçlara nazaran de orta yerdeyiz. Kitabın en ardında esasen bu türlü bir karne yaptık. Demokraside orta sıralardayız. Üniversitelerimiz imkan ve kabiliyetlerinde orta sıralarda. Akademi dünyasının makalelerinde, atıflarda orta sıralarda bile değiliz. Sanayi üretimine baktığınız vakit tekrar orta sıralardayız.
GSMH’mizin yüzde 17’si endüstriden geliyor. Bu yüzde 17’nin de yüzde 70’e yakını orta düşük ve düşük teknoloji. Endüstrimiz yok mu, var ancak yüksek teknoloji ve orta yüksek teknoloji üretim ve ihracatı yapıyor muyuz? Bu son derece yetersiz. Bu türlü pek çok şeyi sıralayabiliriz
“Vasatlık” aslında bir konfor alanı. Zira burada aç yok, açık yok sonuçta. Aşikâr bir halde hayatınızı idame ettiriyorsunuz. Bu konfor alanından da kimse durduk yerde çıkmak istemiyor. Zira üst yere geçmek için daha fazla efor sarf etmeniz gerekiyor. Daha bilgili olmanız gerekiyor. Daha sorgulayan, merak eden, araştıran, çalışma isteğiyle dolu, yenilikçilik dileğiyle dolu, değişime açık baş yapıları gerekiyor. Bu da konfor alanının hiç sevmediği şeyler. Münasebetiyle da bu konfor alanından durduk yere beşerler ve ülkeler çıkmak istemiyor. Hasebiyle da bunun ismine “tuzak” deniliyor. “Vasatlık tuzağı”nın içerisinde 300 yıldır oturuyoruz.
Bireyleri ‘güçlü’ olan toplumlar gelişebiliyor
• Türkiye’de vasatlığın nedenleri sizce nedir? Tarihî kökleri nereye dayanıyor? Kitabınızın tanıtım notlarında “Türkiye, üç yüzyıldır patinaj yapıyor” cümlesi var. Bu cümleyi açar mısınız?
Bana nazaran vasatlığın temelleri, kökü kültürün değişken bir şey olduğunu kavrayamamaktan geçiyor. Biz çok uzun vakit öncesinden sahip olduğumuz fikir ve fikirleri asla yerinden kımıldatmak istemiyoruz. Onları adeta atalarımızdan değiştirmemek üzere teslim aldığımızı düşünüyoruz. Bunun ne olduğunun da çok farkında değiliz.
Bireyin güçlü olduğu, kişiselliğin güçlü olduğu, bireyin kendi çıkarlarının farkına vardığı ve bunu müdafaaya çalıştığı toplumlar çok daha gelişiyorlar.
Toplumsal olarak kalkınmaya inanan birlikte bir ülküye hakikat yürüyebileceğine inanan toplumların çok geliştiğini doğrusu göremiyoruz.
“Bireyin çıkarları” dediğimiz vakit ürkütücü geliyor. Bizde çıkar, üçkağıtçılık, birini kandırmak filan üzere algılanıyor.
Meğer örneğin bireyin özgürlüğü kendi çıkarıdır. Ne kadar özgürse o kadar şuurlu bir insan çeşidi ortaya çıkar ve bunu savunur. Hukukun üstünlüğü, ülkede adaletin ve hukukun gelişmesi ve var olması bireyin çıkarınadır. Gelişmiş bir birey bunu ister.
Meğer bir toplum içerisinde kendine kimlik bulan beşerler kendileri ferdî olarak düşünmeye yönelmezler. Daha çok itaat formunda hareket ederler. Bu toplumlar, kendilerini yönlendirenler hakikat bir çizgi içerisinde değilse büyük yanılgılar ve büyük sorunlarla karşı karşıya kalırlar.
Dünyanın değişkenliği ile insanın bu değişimi yönlendirme kabiliyeti lakin eğitimle gerçekleşir. Bizim eğitim sistemimiz tarihî olarak da, bugün de insanı düşünmeye, sorgulamaya ve birey olmaya yönlendirmiyor. Vasatlığın en temel sebeplerinin başında bunlar geliyor.
‘Parayı al, bilim yap’ yetmez ölçmek, sorgulamak gerekir
• Kitabınızın tanıtımı içeren notlarda, “İçinde bulunduğumuz sistem muvaffakiyetten fazla başarısızlığı mı getiriyor?” sorusu yer alıyor. Bu soruya cevabınız nedir? Başarısızlık sistem sorunu mudur?
Farklı şeyler lisana getirenleri birinci yargılayan yahut yadırgayan kendi yakın çevresidir. Kimse kendi yakın etrafıyla karşı karşıya gelmek istemez. Ya da onların kendilerini kabul etmeme üzere bir durumun ortaya çıkmasını istek etmez. Hasebiyle da etraf, kişiyi kendi parmaklıkları içerisine hapsediyor ve siz bir mühlet sonra bunu esasen sorgulamıyorsunuz. Sistematik olarak baktığınız vakit, ortada bir sistem yok. Yani, bir kez kocaman bir ülkede kamu başta olmak üzere performans değerlendirmesine, yapılan bir işin neyin karşılığı yapıldığı, ne kadar harcandığı, karşılığında ne elde edildiğine dair bir çalışma dahi yok. TÜBİTAK’ta Bilim Şurası üyesi olduğum vakit birinci sorduğum soru, “Devletten şu kadar para almışsınız. Karşılığında neler yaptınız? Bana performans değerlendirmenizi verir misiniz?” oldu. Ancak bu türlü bir değerlendirmenin olmadığını gördüm. Hükümet iyi niyetle, “Al sana para, bilim yap” diyor. Siyaset şunu bilmiyor ki, ya bu parayı verdiğin vakit bunu sorgulaman gerekiyor. Yalnızca iyi niyetle bu kaynağı ayırmak yetmiyor. Öbürü de parayı nasıl harcadığına dair bir performans sistemi oluşturmuyor. Eee… Pekala, nasıl olacak? Bu işin bu türlü muvaffakiyete ulaşması mümkün mü? Mümkün değil. Hasebiyle da Türkiye’nin şeffaflık konusunda ve ölçülebilirlik konusunda çok aralık alması gerekiyor.
Üretim araçlarını üretmeyen ülke teknoloji çöplügü olur
• Dünyada vasatlık tuzağını aşmış ülkelerden alabileceğimiz örnekler, çıkarabileceğimiz dersler neler?
Orta gelirden yüksek gelire çıkabilmek o kadar kolay bir hadise değil. Düşük gelirden orta gelire çıkan son 50 yılda çok fazla ülke görebilirsiniz. Son 50-60 yılda orta gelirden yüksek gelire çıkabilen yalnızca iki ülke görüyoruz. Kore ve Tayvan…
Çok kolay, odaklandıkları dalları söyleyeyim. Makine, elektronik ve yazılım. Buradaki insan kaynağını oluşturmada çok özel bir strateji uyguladılar. Makine teknolojiyi geliştirir, yazılımı geliştirir, elektroniği geliştirir. Sürükleyicidir, lokomotiftir. Ayrıyeten üretim araçlarını üretmek Marks’tan beri pahası bilinen bir hadisedir. Üretim araçları üretmeden zenginleşmiş tek bir ülke yok. Şayet doğal kaynakları yoksa. Bu kadar açık bir gerçekliğe karşın ülkemizde üretim araçları üretme konusundaki dayanaklar son derece zayıftır. Şöyle bakılıyor: Türkiye’de bir sürü dal var. Bunlardan biri de makine. Makineye dayanak verirsek, başkasına de vermek lazım.
Hayır, bu türlü bir hadise yok. Makine sürükleyicidir. Şayet üretim araçlarını siz üretirseniz dünyada rekabet gücünüzü kendi elinize almaya başlarsınız. Şayet üretim araçlarını üretemezseniz, teknoloji çöplüğü haline de dönüşüyorsunuz.
Çok kolay bir örnek vereyim. Bugün bir matbaa makinesi alıyorsunuz, diyelim ki 5 renk dakikada 1000 adet basıyor. Size geliyorlar gerisinde finansmanla bu makineyi veriyorlar 7 yıl vadeli, iki yılı ödemesiz. Alıyorsunuz. Makineyi çalıştırmaya başlıyorsunuz, sonraki yıl 8 renk dakikada 2000 basan bir matbaa makinesi çıkıyor. Onu da komşunuz alıyor. Sizden daha rekabetçi oluyor. Bu sefer siz onu da almak zorunda kalıyorsunuz. Bir bakıyorsunuz ki siz büsbütün bu makineleri üretenlere çalışan bir iktisat ve endüstriye sahip oluyorsunuz.
Bu teknolojileri üretmek son derece kritik ve stratejik. Burada kamunun alımlarında önemli halde dayanak verilmesi koşul.
Japon Genel Müdür sordu: Merak eden insanınız yokmu?
• Ar-Ge’nin, patentin, lisansın en ağır üretildiği makine bölümümüzün yarını nereye gerçek eviriliyor? Bilhassa patent muhafazasının içeride uygulandığı, Avrupa ve dünya patent muhafazalarının, fazlaca tercih edilmediği gözleniyor. Bölüm önderlerinden biri olarak bu alanda ne üzere önlemler geliştirmeyi düşünüyorsunuz?
Ar-Ge’nin ve patentin, lisansın en ağır üretildiği kesim makine dalı, hakikat. Makine bir kesim değil aslında, ülkenin lokomotifi olması gerekir. Lakin, kalkıp da “Ben makine üreteceğim ya da makine dalı kuracağım” demekle de bu iş olmuyor. Uzun yılların tecrübesine sahip olmanız gerekiyor. Türkiye bu açıdan şanslı. Lakin geldiğimiz noktanın daha ilerisine gitmek mevcut ekosistemin daha ötesine gitmek sizi çevreleyen eko sistemle hakikat orantılı. Zira teknoloji, bilim, önemli bir know how gerektiriyor. Tıpkı vakitte önemli nitelikli insan kaynağı muhtaçlığı içeriyor. Maalesef ülkemiz bu insan kaynağını oluşturmakta çok başarılı değil. Benim Japonlarla ortak bir şirketim var. Başındaki Japon Genel Müdür nitelikli mühendis bulmakta o kadar zorlanıyor ki, “Patron, anladım. Üniversiteleriniz zayıf. Merak eden insanınız da mı yok?” diyor. Merak eden, sorgulayan bir genç kuşak oluşturmak fakat eğitim sistemiyle mümkün. Sizin sisteminiz kolay yoldan para kazanma yolları açık olan ya da kamuya yaslanarak zenginleşme yaratan bir sistem ise kimse burada çok sıkıntı, bilgi gerektiren uğraş gerektiren, sorumluluk gerektiren, uğraş gerektiren anlarda bir kapital oluşturma uğraşına girmez. Zira para kolay yola akar. Maalesef biz bu sistemleri şimdi kıramadık. 300 yıldır devam eden meselelerin başında da bu geliyor.
Cari açığın 20 milyar dolarını makine kapatır
• Makine dalı, Türkiye’nin kazandıran bölümlerinin başında geliyor. Fakat dalın içeride gereğince teşvik edilmediği fikri yaygın… Yerli makine tercihi yerine yabancı ve bilhassa Çinli rakiplerin tercih edilme sebebi nedir?
Bizim 30 milyar dolar civarında bir makine ithalatımız var. Bunun yüzde 70’i Türkiye’de üretilebildiği halde ithal ediliyor. Şayet gerçek bir siyaset uygulayabilseydik bizim cari açığımızda 30-40 milyar dolarlık cari açığımızda 20 milyar dolarlık makineyi aşağı çekerdik. Yüz yılların sorunu cari açık işini önemli halde çözebiliriz. Bu cari açık iki yerden geliyor bize. Bir güç, iki makine ve yatırım malları… Güçte dışa bağımlılığımız ortada. O vakit geriye ne kalıyor? Üretim araçlarını burada üretmek ve bu alanı genişletmek. 300 yıllık açık problemini çözebileceğimiz kesim 300 yıldır gözümüzün önünde. Daha ne söyleyebiliriz?
Çinli makinelerin tercih edilmesi diye bir şey kelam konusu değil. İthal makineler marka sebebiyle tercih ediliyor. Büyük şirketlerdeki profesyonel çalışanlar kendilerince risk almadıklarını düşünüyorlar. Yabancı markalar 100 yıldır ülkemizde varlar. İhale kurallarını bile kendilerine uyarlamışlar. Gelişmekte olan ülkelerin bu türlü bir kompleksi vardır. Yalnızca Türkiye’ye has değildir yabancı hayranlığı. Çinlilerin ise dünyada fiyat olarak önemli rekabet avantajları var. Biz hâlâ bunun ucuz işçilikten kaynaklandığını sanıyoruz. Bu büyük bir yanılgı. Çin ve Türkiye’de endüstride çalışanların fiyatları aşağı üst birbirine yakın. Biz bir türlü ölçek iktisadına geçiremedik firmalarımızı. Yani, X makinede Almanya’da 3 firma üretim yaparken Türkiye’de 53 firma üretim yapabiliyor. Toplam üretimimiz de bir Alman firması kadar etmiyor. Bunu doğuran sebepler ne? Piyasa kontrol ve nezaretinin olmayışı ya da çok zayıf oluşu. Kayıtdışının varlığı, işbirliği kültürümüzün olmayışı.
Değişimi, gelişimi lakin ‘yaratıcı sınıf’ sağlayabilir
• Hangi zihniyet eksikliklerimiz vasatlığa taban oluşturuyor? Vasatlıkla nasıl gayret ederiz? Vasatlıkla çabada kullanabileceğimiz, sırtımızı yaslayabileceğimiz hangi olumlu niteliklerimiz var?
Aslında vasat, kendi içinde bir mutluluktur. Vasat, kendisinden geridekilere bakar ve der ki, “Ben bunlardan ilerideyim”. Ya da vasat, yalnızca kendi ilerleyişine bakar ve bunu olumlu olarak algılar. Hiçbir vakit ileridekilerle kendisini mukayese etmeyi dilek etmez. Dünyanın hiçbir yerinde halk, ülkesinin çok önemli bir değişimini sağlamamıştır. Çabucak çabucak bütün ülkelerde böyledir. Dünyada ülkelerin değişimini, gelişimini ya da farklılaşmasını sağlayan o ülkenin yetiştirdiği yaratıcı sınıftır. Bir ülkenin, bir topluluğun yüzde 3’ü ile 5’i doğuştan başkalarından daha farklı, daha zeki, daha çalışkan, daha farklı düşünebiliyor. Daha az koşullanan, değişimi gerçekleştirebilen, sorgulayan, analitik düşünme kabiliyeti olan, başkalarından daha farklı doğan beşerler var. Gelişen ülkelerin sistematiği, bunu biliyorlar ve eğitim sistemlerini bu yüzde 3’ü, 5’i en iyi yetiştirecek formda organize ediyorlar. Dünyanın en iyi okullarından bunlar mezun oluyorlar. Bunları kendi sistemlerinin önüne yerleştiriyorlar. Yani, liyakat. Âlâ yetiştiriyorlar, sonra da sistemin önüne bu insanları koyuyorlar. Dünyayı değiştiren, ülkeleri vasatlık tuzağından çıkaran beşerler bunlar. Dünyada interneti halk bulmuyor. Telefonu halk bulmuyor. Uzaya roketi halk göndermiyor. Bu sınıf gönderiyor. Şayet bir ülke bu sınıfı yaratabilirse o sınıf, bu yaratıcı sınıf o ülkenin mukadderatını değiştiriyor. Bu sınıfın da beslendiği bir eko sistem var. O eko sistemde özgürlük, demokrasi, hukuk, bu çeşit temel ögelerin var olduğu ülkede bu beşerler yeşeriyor. Şayet bu ögeler yoksa o ülkeyi terk edip diğer ülkelere gidiyorlar. Yani Amerika kendi ülkesindeki bu sınıfla yetinmeyip dünyadaki öteki ülkelerin de yaratıcı sınıf potansiyeli olan ya da nitelikli insan kaynağını kendi ülkelerine transfer ediyorlar. Yaratıcı sınıf tek başına tabi ki kâfi değil. Eğitim sistemini o denli bir formda kurguluyorlar ki, bu eğitim sistemi rastgele bir ideolojik inanç, etnik, mezhepsel kıymetlere dayandırılmıyor. Bireyin kendisini inşa edeceği bir eğitim sistemi kurguluyorlar. Nedir bu? Temel pahalar dedikleri ögelerin daha 0-10 yaş kümesinde çocuklara aşılanması. Bu, bir fikri, bir ideolojiyi, bir inancı, bir mezhebi, bir etnik anlayışı aşılamak değil. Bu, sorgulamayı, merak etmeyi, analitik düşünmeyi, empati yapmayı, hürmet göstermeyi, karşındakini anlamayı, bu türlü pek çok temel pahalar dediğimiz ögeleri daha çocukken bu insanların zihnine yerleştiriyor. O vakit bu yaratıcı sınıfın oluşturduğu ya da dünyada olup bitenleri çok daha iyi algılayan bir toplum ortaya çıkıyor. Bir toplum ne kadar bu pahalara sahipse o kadar gelişmiş bir toplum haline dönüşüyor. Biz tarihî olarak da baktığımız vakit hiçbir vakit eğitim sistemimizi böylesine bir yapı üzerine dayandırmamışız. Her gelen siyasal anlayış kendi anlayışını çocukların da zihnine kazımaya çalışmış. Bunun sonuçları olarak da vasatlığımız uzun müddettir karar sürüyor.
Dünya