1973 sonrasında Bretton Woods sabit kur sisteminin çökmesi ve yerine esnek kur sistemine geçilmesiyle birlikte, dünyada liberal iktisat siyasetleri uygulamaları başlamıştır. Dünyadaki gelişmelere paralel olarak Türkiye’de, 24 Ocak 1980 kararlarını, neoliberal siyasetlerin iktisadın merkezine oturtulmasının dönüm noktası olarak kıymetlendirebiliriz.
Bu dönüşüm sürecinde, özünde kamusal ve toplumsal nitelikte olan ulaşım, güç, eğitim, sıhhat, kanalizasyon, arıtma, su ve gibisi temel gereksinimlerin tedariki üzere, tüm toplumsal hizmetler giderek neoliberal ekonomik sistemde ticarileştirilmiş, piyasanın arz – talep mantığına dayalı birer ticari metaya dönüştürülmüştür.
Bu kapsamda özelleştirmeleri, siyasi ve ekonomik olarak pratik olamayan üstte saydığımız alanlarda, özel bölümün iştiraki, neoliberal bir uygulama olan Kamu Özel İşbirliği Projeleriyle sağlanması yoluna gidilmiştir. Fakat kamu özel dal işbirliği ile gerçekleştirilen projelerin kendine has yapıları ve kamu faydası tarafıyla dünyada ve ülkemizde en çok tartışılan bahislerin başında gelmektedir. TÜRMOB tarafından yayınlanan “Kamu Özel İşbirliklerinde fırsatlar ve tehditler?” isimli çalışma kamu özel işbirliklerinde fırsatları, tehditleri, garantileri, milletlerarası gelişmeleri, İngiltere ve Türkiye örneklerini inceleyerek genel değerlendirmeye yer veriyor.
TÜRMOB Genel Lideri Emre Kartaloğlu, TÜRMOB tarafından yayınlanan “Kamu Özel İşbirliklerinde fırsatlar ve tehditler?” isimli çalışmaya ait yaptığı değerlendirmede “Devletin mali, ekonomik ve toplumsal nitelikteki çeşitli misyonlarını yerine getirmesinde temel desteği vergi gelirleri oluşturmaktadır. Lakin, kamusal hizmetlerin nitelik ve kalitesinin artması, alt yapı projelerinin devasa maliyetleri farklı arayışları da beraberinde getirmiştir.
Ülkemizde gerçekleştirilen KÖİ projelerinde 4 farklı KÖİ modeli kullanılmaktadır. KÖİ modeliyle gerçekleştirilen projelerin toplam fiyatı ise 72 milyar dolardır. Bu kadar yüksek hacme ulaşan projelerin verimli, denetlenebilir ve şeffaf olması tartışmaları taban seviyeye indirecektir.
Altyapıda tasarım, inşaat, finansman ve hizmet sunumu sorumluluklarını tek bir mukavelede birleştiren KÖİ’lerin, klâsik kamu alımlarına nazaran daha düşük maliyetli ve yüksek kaliteli hizmet sunması beklenmekte ve bu teklif teorik olarak doğrulanmaktadır. Lakin, uygulamada KÖİ projeleri bu önermeye uygun performans göstermemektedir. KÖİ’lerin başarısı fizibilitelerin, ihalelerin ve mukavelelerin iktisadi teoriye uygun biçimde hazırlanmasına bağlıdır. Ayrıyeten bu başarıda kamu kesiminin kapasitesi ve mahareti de değerli bir faktördür. Kamu dalının kurumsal kapasitesi ülkelere ve kültürlere nazaran değişebilmektedir. Bu nedenle, KÖİ’ler kurumsal kapasitelere ve geleneklere bağlı olarak ülkeden ülkeye farklı sonuçlar üretmektedir.
Siyaseten tercih edilen büyük projelerde; kamu vazifelileri proje hazırlıklarında kozmik idare ve kontrol süreçlerine uygun davran(a)mamaktadır. Başka bir deyişle gereksinimden projeye değil, projeden muhtaçlığa gidilmektedir. Meğer projeler büyüdükleri ölçüde karmaşıklaşmakta ve uzun periyodik KÖİ mukavelelerini yazmak da zorlaşmaktadır. Bu nedenle öncelikle proje seçimlerinde muhtaçlık tahlilleri detaylı biçimde yapılmalı ve ölçek tasarruflarına dikkat edilmelidir. Ayrıyeten KÖİ projelerinin geliştirilmesinde faal ve tesirli bir idare süreci oluşturulmalıdır.
KÖİ’lerin geliştirilmesi için Türkiye modüllü bir mevzuata ve kurumsal yapıya sahiptir. Farklı dallarda farklı kurumlar, kamu finansmanına tesirlerini anlamadan çok sayıda projeyi hayata geçirmektedir. Proje başarısız olduğunda hem hudutlu kaynaklar israf edilmiş olacak hem de daha başarılı olabilecek projelerden vazgeçilecektir. Bu nedenle detaylı biçimde hazırlanan bir yol haritasıyla yasal ve kurumsal yapı oluşturulmalı ve altyapı projeleri belli bir planlamaya nazaran uygulanmalıdır.
Yönetimler ortasında uyumu sağlamak ismine güçlü bir merkezi KÖİ ünitesi kurulmalıdır. Bu ünite uyumun yanı sıra fizibilite çalışmalarında rehberlik yapacak spesifik metodolojiler geliştirmeli ve kontratların izleme ve takibini yapmalıdır. Hala Cumhurbaşkanlığı bünyesinde bulunan KÖİ daire başkanlığı bu fonksiyonları yerine getirecek bir pozisyona ve kapasiteye getirilmelidir.
Türkiye’de KÖİ projelerinde büyük fiyatlarda garantiler sağlanmaktadır. Garantiler kamu finansmanının sürdürülebilirliği açısından çok değerlidir. Kent hastaneleri ve ulaştırma bölümünde misyonlu şirketlere gelir garantisi verilmektedir. Bu gelir garantilerinde kur ve enflasyon riskini yönetimler üstlenmektedir. Bu garantiler sağlanırken risk tahlillerine ve optimal risk paylaşımına ait teknik süreçler ihmal edilmektedir. Ayrıyeten, gelir garantilerinin kamu finansmanı ve kullanıcılar tarafından ödenebilirliklerinin tahlillerine de kıymet verilmemektedir. Bu ödemelerin sürdürülebilirlikleri işletme periyodunda ortaya çıkmakta, bütçe ve iktisat üzerinde beklenmedik yüklere neden olmaktadır. Kent hastanelerinde ödemeyi Sıhhat Bakanlığı, ulaştırma projelerinde ise kullanıcılar yapmaktadır. Ulaştırma projelerindeki yüksek fiyatlar nedeniyle katkı hissesi uygulanmakta ve KDV oranları düşürülmektedir. Böylelikle kullanımın artırılması hedeflenmektedir. Zira gerçekleşen gelir, garanti edilenin altında kaldığında fark bütçeden karşılanmaktadır. Ayrıyeten, gerçekleşmeyen araç geçişlerinin fiyatı de bütçeden ödenmektedir.
5018 Kamu Mali İdare Kanunu’nun tahakkuk asıllı muhasebe unsurları çerçevesinde; KÖİ projelerinde verilen talep garantilerinin yönetimlerin mali tablolarında gösterilmesine ait 2015 yılında düzenleme yapıldı. Fakat, çeşitli bakanlıklar KÖİ kontratlara nazaran mali tablolarında kaydetmedi. Kaydeden bakanlıklar varsa da bu bilgileri kamuoyuyla paylaşmadı. Öte yandan, kamu borçlarının raporlanmasından sorumlu Hazine ve Maliye Bakanlığı borçlanma raporlarında yalnızca borç üstlenim taahhütlerine ait bilgileri açıklamakta ve gelir garantilerini göz arkası etmektedir. Zira garantilerin muhasebe prensiplerine ve düzenlemelerine nazaran kaydedilmesi ve açıklanması durumunda kamu borcu daha yüksek gösterilecektir. Şeffaflık ve hesap verebilirlik ismine; bu garantiler mevzuata uygun biçimde kayıt edilmeli ve kamuoyuna açıklanmalıdır.
Bilanço ve gelir tablosu üzere mali tablolar firmaların faaliyetlerine ait bilgiler sağlamaktadır. Ulusal hesaplar ise hükümetin ve iktisadın genel performansını göstermektedir. Türkiye’de KÖİ mukavelelerine taraf olan misyonlu şirketlerin muhasebe standartlarına ait bir düzenleme bulunmamaktadır. Benzeri biçimde KÖİ varlıkları ve yükümlülükleri ulusal hesaplarda da kontratlara uygun biçimde gösterilmemektedir. Sonuçta mali tablolar ve ulusal hesaplar, milyarlarca dolarlık KÖİ mukavelelerine ait eksik ve kusurlu bilgiler vermektedir. Bu yanlışlı bilgiler de finansal kuruluşların ve yatırımcıların kararlarında kusurlara neden olacaktır. Özel kesimin muhasebe standartlarının belirlenmesinden sorumlu Kamu Nezaret Kurumu, KÖİ’lere ait muhasebe standartlarını milletlerarası muhasebe standartlarıyla uyumlu hale getirmelidir. Kurum temel olarak Memleketler arası Muhasebe Standartları Kurulu’nun muhasebe standartlarını model almaktadır. Bu nedenle, Kurul’un “Hizmet İmtiyaz Mukavelesine Ait Standardı” (IFRIC 12) örnek alınarak KÖİ’lere ait bir standart oluşturulmalıdır. Emsal biçimde, TÜİK model aldığı AB istatistik kurumunun düzenlemelerine (ESA 2010) benzeri biçimde kontrat taraflarının KÖİ’lerden kaynaklanan varlıklarını ve yükümlülüklerini ulusal hesaplarda göstermelidir.”
Dünya