İktisadi Kalkınma Vakfı (İKV) Lideri Ayhan Zeytinoğlu, “Gündem Özel” sohbetimizde sorularımızı yanıtlarken, Türkiye’nin AB ile münasebetlerinde yaşadığı durağanlık durumuna dikkat çekerek, “Üyelik müzakerelerinin durması ve Gümrük Birliği’nin güncellenememesi kazanımlarımızda da gerilemeye yol açıyor” dedi. Akabinde şu noktanın altını çizdi: “İstanbul Sözleşmesi’nden çıkma, Paris İklim Anlaşması’nı onaylamama ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kararlarını uygulamama olarak ortaya çıkan memleketler arası sisteme tepkisel duruş da Türkiye’nin yalnızlaşması ve gelişmelerin gerisinde kalması riskini doğuruyor.”
İKV Lideri Ayhan Zeytinoğlu’na sorularımız ve cevapları şöyle:
Entegrasyon içindeyiz lakin
● İKV, COVID-19 sonrası devirde Avrupa Birliği- Türkiye ilgilerinin ekonomik ve politik olarak hangi tarafta, nasıl şekilleneceğini düşünüyor? Yaptığınız tahlillerden ne çıkıyor? İKV bu yıl ve önümüzdeki devirde hangi faaliyetleri ile öne çıkacak? Hangi fırsatların gerçeğe dönüşmesi için gayret harcayacak? Hangi risklerin oluşmasını önlemeye çalışacaksınız?
COVID-19 sonrası devirde tüm dünyada bölgeselleşmenin öne çıkacağını ve ABD ile Çin rekabetinin yaratacağı ayrışmanın tüm ülkeleri etkileyeceğini öngörüyoruz. AB üzere ekonomik ve nakdî birlik ekseninde derinleşmiş bir ekonomik bütünleşmenin yanı sıra Asya ve Pasifik bölgesinde Bölgesel Kapsamlı Ekonomik Paydaşlık (RCEP) ve Trans-Pasifik Paydaşlığı üzere ekonomik bütünleşmeler bölgeselleşme trendinin en değerli göstergelerini oluşturuyor. COVID- 19 AB’de de stratejik özerklik ve dirençli iktisat arayışını geliştirdi. Tedarik zincirlerinin güçlü olması ve coğrafik olarak Avrupa’ya yakın bölgelerde çeşitlendirilmesi arayışı ön plana çıktı. İKV olarak temel önceliğimiz Türkiye’nin AB ile bağlarının mevcut şartlar çerçevesinde geliştirilmesi ve en son amaç olan tam üyelik doğrultusunda akılcı ve sürdürülebilir bir yere oturtulması ve bunun yanında ülkemizin tüm dünyada yaşanan büyük değişim ve dönüşüme ayak uydurarak ekonomik ve siyasi ilgilerini çeşitlendirmesi olacak. Fırsat olarak gördüğümüz -Türkiye’nin halihazırda tüm siyasi meselelerine rağmen- AB ile epey ileri entegrasyon içinde olmasıdır. Gümrük Birliği ve adaylık sürecinin kazanımları Türkiye’nin güçlü ve rekabetçi bir imalat sanayine kavuşması, memleketler arası yatırım çekmesi, ihracat hissesini ve pazarlarını genişletmesi ve rekabet, fikri mülkiyet, ferdî dataların korunması ve tüketici hakları üzere alanlarda mevzuatını yenilemiş olmasıdır. Girişimcilerimiz, iş dünyamız yalnızca Avrupa’da değil, Afrika’dan Latin Amerika’ya kadar ticari ve ekonomik ilgilerimizin gelişmesinde değerli rol oynadı. Lakin Türkiye için bir fırsat oluşturan bu durum geldiğimiz noktada en büyük riske de dönüşme mümkünlüğünü içermektedir. Türkiye’nin AB ile bağlarında yaşadığı durağanlık, üyelik müzakerelerinin durması ve Gümrük Birliği’nin güncellenememesi bu kazanımlarımızda bir gerilemeye yol açıyor. Bunun yanında, İstanbul Sözleşmesi’nden çıkma, Paris İklim Anlaşması’nı onaylamama ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kararlarını uygulamama olarak ortaya çıkan memleketler arası sisteme tepkisel duruş da Türkiye’nin yalnızlaşması ve gelişmelerin gerisinde kalması riskini doğuruyor.
Tekrar yaratma projesi
●Avrupa Yeşil Mutabakatı, Türkiye’yi nasıl etkileyecek? 2022 ile birlikte Türkiye üzerine ne üzere yükler getirecek? Bu yüklerin hafifletilmesi için neler yapılabilir? Avrupa Yeşil Mutabakatı’nın Türkiye için fırsat oluşturabilecek yanları var mıdır?
Avrupa Yeşil Mutabakat AB’nin kendini tekrar yaratma projesidir. Bu temel maksat doğrultusunda tüm AB siyasetleri yine şekilleniyor. Temel olarak AB’nin Paris İklim Muahedesi maksatlarına ahengini içeren Yeşil Mutabakat, 2050 yılına kadar Avrupa’yı iklim nötr birinci kıta haline getirmeyi amaçlıyor. Bunun için yenilenebilir gücün fosil yakıtların yerini alması, sürdürülebilir üretim, geri dönüşüm, tekrar kullanım, eserlerin uzun ömürlü ve güçlü olması, besinlerin takibine müsaade verecek formda etiketlenmesi, organik tarımın artırılması, pestisit, antimikrobiyal kullanımının sonlandırılması, Avrupa’nın hammaddelerde dışarıya bağımlılığın azaltılması, güç verimliliği, akıllı ulaşım, etraf dostu inşaatlar üzere birçok alt gaye belirlenmiş durumda. Türkiye için Yeşil Mutabakat iki temel sıkıntıyı gündeme getirirken birebir vakitte fırsatlar da oluşturuyor. Bunlardan birincisi Yeşil Mutabakat amaçları doğrultusunda değişen eser standartları ve bunlara uyumlu üretim yaparak, ihracatın artarak devam etmesini sağlamak. İkincisi ise AB’nin karbon kaçağını önlemek için gündeme getirdiği sonda karbon düzenlemesinin getireceği baskılar. AB bu mevzudaki somut planını hazirana kadar açıklayacağını bildirdi. Temel emeli karbon ayak izi yüksek olan kesimler ve ülkelerden gelen ithal eserlerin AB’deki üretici için haksız rekabet oluşturmasını engellemek ismine dengeleyici bir vergi düzenlemesi getirmek. Şimdi Paris İklim Anlaşması’nı onaylamamış olan ülkemiz için AB’deki emisyon ticaret sistemi gibisi bir karbon fiyatlandırma düzeneği oluşturmak büyük kıymet taşıyor. Bu ahengi sağlamaz isek ek maliyetler ihracatımızı zorlaştıracak. Lakin burada fırsat da yatıyor. Türkiye Yeşil Mutabakata ahenkte geç kalmazsa, yeşil iktisatta rekabet gücü kazanabilir. Yenilenebilir güç kaynaklarına erişim açısından şanslı bir ülkeyiz. Güç kaynaklarında yenilenebilir kaynakların oranını giderek yükselterek, sürdürülebilir ve döngüsel iktisada uygun imalat ve üretim süreçlerine geçerek, global piyasalarda da büyük bir avantaj yakalama imkânımız bulunuyor.
Yeşil dönüşüm’ün tüm yükü endüstricinin sırtına kalmasın
● Yeşil Mutabakat ve yeşil dönüşümün Türk sanayii üzerinde ne üzere tesirleri olabilir? Ticaretimizin yarısını yaptığımız Avrupa’daki bu dönüşümden nasıl yararlanabiliriz?
Yeşil Mutabakat Avrupa paha zincirleri içinde yer alan Türk sanayii için de bir dönüşüm baskısı yaratacak. AB pazarında değişen standartlar ve üretim anlayışı ile birlikte üretimin de o formda değişmesi gerekecek. Burada en değerli öge karbon ayak izinin azaltılması ve sera gazı emisyonlarının sonlandırılması.
Bu dönüşüme ayak uydurmak için tüm şirketlere ve imalatçılara düşen yükümlülükler olacak. Fakat bunların ötesinde devlet seviyesinde alınması gereken tedbirler var. AB’nin uygulamaya koyacağı sonda karbon düzenlemesine hazırlık olarak Türkiye’de AB emisyon ticaret sistemine emsal bir sistem getirilebilir.
Öncelikle Paris İklim Anlaşması’nın onaylanması ve iklim gayelerine ahenk için tıpkı AB, ABD, Birleşik Krallık ve Çin üzere maksatlar koyularak kapsamlı stratejiler oluşturulması gerekiyor.
Burada en değerli nokta dönüşümün tüm yükünün sanayiciye bırakılmaması ve devletin yönlendirme ve finansman manasında dayanak sağlaması.
Yeşil dönüşüm için Avrupa Yatırım Bankası üzere kanallardan da dayanak sağlanabilir. Ayrıyeten AB 2030 yılına kadar yeşil dönüşüm için yaklaşık 1 trilyon Euro’luk bir bütçe ayırdı. Bu bütçenin birden fazla AB üyelerine gidecek olsa da AB adayları ve komşuluk alanı içindeki ülkeler için de bu fonlardan yararlanmak mümkün.
AB pazarı Türkiye için kıymetini koruyor
● Dünyadaki eğilimleri ve ABD, Çin, AB başta büyük güçler ortasındaki hegemonya çabasını dikkate aldığınızda Türkiye ekonomik işbirlikleri bakımından dış siyasette nasıl bir strateji izlemeli?
Kurumsal bağlar, standartlarda uyumluluk ve coğrafik yakınlık açısından AB pazarı Türkiye için kıymetini koruyor. Bunun yanında Doha Çeşidi sonrasında çok taraflı ticaret müzakerelerinin durma noktasına gelmesi ile başta AB olmak üzere tüm ticari oyuncular hür ticaret mutabakatlarını çoğaltma ve çeşitlendirme yoluna gittiler.
Biz de bu doğrultuda AB ile birlikte hareket etmeliyiz. Gümrük Birliği’nin güncellenmesi ile STA’ların AB ile eş vakitli müzakeresi kelam konusu olabilecek.
Öbür değerli bir mevzu ise memleketler arası direkt yatırımların Türkiye’ye artarak gelmeye devam etmesinde düğümleniyor. Bunun için yatırım ortamının iyileştirilmesi, istikrarlı ve öngörülebilir bir ekonomik yönetişim sistemi oluşturulması büyük değer taşıyor.
AB, Kıbrıs’ta tahlilden yana tartısını kullanmadı
● Nisan ayındaki Kıbrıs Zirvesi’nden neler bekleniyor? AB ile bağlantıları etkileyecek ne üzere gelişmeler olabilir?
Nisan ayındaki Tepe Crans Montana’dan sonra, adada kapsamlı bir tahlile ait sürecin tekrar başlaması açısından değerli. Lakin bu görüşmelerin sonuç vermesi için Güney Kıbrıs Rum Yönetimi’nin halini değiştirmesi çok değerli. Adada bugüne kadar federasyon temelinde bir tahlile ulaşılamaması iki devletli tahlil tarafındaki görüşleri destekliyor. Artık gerek Türkiye gerekse KKTC’de iki devletli tahlil yaklaşımı daha yaygınlık ve geçerlik kazanmış durumda. GKRY tarafı esasen AB üyesi olduğu ve AB’nin görüşlerini etkileyebildiği için bu kartı Türkiye ve KKTC’nin AB ile ilgilerinde bir koz olarak kullanıyor. Müzakere eder üzere gözüküyor fakat Crans Montana’daki tavırlarında gördüğümüz üzere aslında bir tahlil istemiyorlar. Nisan ayındaki Zirve’de olacaklar onların tavırları yanında AB’nin ve ABD’nin yaklaşımına da bağlı olacak. AB bugüne kadar Kıbrıs’ta bir tahlil tarafında yükünü kullanmadı. GKRY üye olduktan sonra ise büsbütün karşı durumu destekleyen bir tavır aldı. Kısa vadede bu halin değişeceğini öngörmek sıkıntı. Türk iş dünyası olarak KKTC’ye yatırımların artırılması ve memleketler arası toplumca tanınması için gerekli adımların atılmasını destekliyoruz.
‘Yeşil Mutabakat’ dünya pazarlarına taraf verecek
● Avrupa Birliği, 7 Ocak’ta “Sanayi 5.0” strateji dokümanlarını açıkladı. Dijitalleşme ve insanı öne alan yeşil dönüşümü hedefl iyor. Odağında da Ar-Ge’ye ve derin teknolojilere dayanan yeşil teknolojiler var. Sanayi 5.0’ın, yeşil dönüşümün, yeşil teknolojilerin Avrupa’nın büyüme ve kalkınma amaçlarındaki yeri nedir? Avrupa’daki ‘yeşil’ odaklanmasının manası nedir?
Avrupa iktisadı büyük bir dönüşümden geçiyor. Yeşil ve döngüsel iktisat prensipleri doğrultusundaki bu dönüşüm AB’nin bilhassa Çin ve ABD karşısında rekabet gücünü müdafaanın yanında, ekonomik büyümeyi kaynak kullanımından ayırarak daha faal ve ekonomik kaynak kullanımını da getiriyor. Etraf dostu, düşük karbonlu bir iktisada geçişi içeren bu süreçte yenilenebilir güç, karbon fiyatlandırması, geri dönüşüm ve yine kullanım temaları öne çıkıyor. Üretim, tarım, ulaştırma, hizmetler, inşaat üzere tüm kesimlerde döngüsel iktisat unsurlarının uygulanması ve sera gazı salımlarını 2030’a kadar yüzde 55 azaltan, 2050’de ise büsbütün sıfırlayan siyasetlerin izlenmesi hedefleniyor. Avrupa bu formda yeşil iktisat ve yeşil teknolojilerde başkan rol üstlenirken sanayi ve ticaret siyasetleri aracılığıyla dünya pazarlarına da istikamet vermeyi ve ticaret ortaklarındaki yeşil dönüşüme öncülük etmeyi planlıyor. Yani yeşil ve etraf dostu bir siyaset olmanın yanında, birebir vakitte bir rekabet ve büyüme stratejisi olduğunu görmek mümkün.
AB ile süreç ‘siyasi reform’la canlanır
● Son yıllarda Avrupa Birliği ile ilgilerimizde önemli badireler yaşanıyor. Lakin yaklaşık bir aydır münasebetlerde iyileşme sinyalleri alınıyor. Beş ay neredeyse hiç münasebet kurmayan Türkiye ile Fransa diyaloğa geçti. AB, TPAO yetkilileriyle ilgili yaptırım kararını askıya aldı. AB’nin halinde bir değişiklik mi var? Haziran’a kadar ne üzere gelişmelerin olmasını beklersiniz?
Geçtiğimiz yıl AB ile epey tansiyonlu bir devir yaşadık. Doğu Akdeniz’de restleşme, Suriye ve Libya hususlarında kimi üye devletler ile çıkar çatışması yaşanması tansiyonu tehlikeli boyutlara çıkardı. Lakin bilhassa AB Dış ve Güvenlik Siyaseti Yüksek Temsilcisi Borell ve Almanya Başbakanı Merkel’in değerli eforları oldu. Gerçekten Ekim ayındaki Dorukta bağları tekrar canlandırmak maksadıyla müspet siyasi gündem önerisi ortaya atıldı. Gümrük Birliği’nin güncellenmesi, ticaretin desteklenmesi, insani temaslar, yüksek seviyeli diyalog ve mülteci işbirliği bahislerini içeren müspet gündem Türkiye’nin Doğu Akdeniz ve Ege’de sismik araştırma çalışmalarını sınırlaması, GKRY ve Yunanistan ile tartışmalı deniz yetki alanlarının dışında kalması kaidesine bağlandı. Bu doğrultuda Türkiye de tansiyonu düşürecek adımlar attı. Yunanistan ile istikşafi görüşmeler tekrar başladı. Fransa Cumhurbaşkanı ile mektup teatisi ve telefon görüşmesi ile gerginlik azaltıldı. Almanya Dışişleri Bakanı Maas’ın Türkiye ziyareti ve Dışişleri Bakanı Çavuşoğlu’nun Brüksel temaslarında olumlu bildiriler verildi. Cumhurbaşkanı Erdoğan AB üyesi devletlerin büyükelçileri ile yaptığı toplantıda AB üyeliğinin stratejik maksat olduğunu açıkladı. İnsan Hakları Aksiyon Planı ve ekonomik ıslahat paketinin açıklanması ile Türkiye ile bağların ele alınacağı mart tepesi öncesinde AB ıslahatlarının tekrar başlayacağı sinyali verildi. Lakin AB için temel öncelik dış siyaset alanında Türkiye’nin AB ile çelişen adımlar atmasını engellemek olsa da, süreci canlandırmanın yolu siyasi reformlardan geçiyor. Bu açıdan son olarak yaşananlar, bilhassa İstanbul Sözleşmesi’nden çekilme kararı AB ile bağlar açısından da olumsuz gelişmeler oldu.
Türkiye taraf tutmadan ilgilerini çeşitlendirmeli
● Çin geçen yıl 560 milyar Euro ticaret hacmi ile AB’nin en büyük ticaret ortağı oldu. AB, Biden’ı ve ABD ile ticaret görüşmelerinin yine başlamasını beklemeden Çin ile ocak ayı başında İkili Yatırım Mutabakatı imzaladı. Yunanistan’dan satın aldığı Pire Limanı’ndan Macaristan’a demiryolu döşeyen Çin Tek Kuşak-Tek Yol projesi ile Çin Avrupa’nın ortasına eserlerini giderek daha kısa müddette ulaştırıyor. Çin-AB münasebetlerinin geleceğinde neler bekliyorsunuz? RCEP ile birlikte düşünüldüğünde Türkiye bu süreçte neler yapmalı?
Çin, AB için son derece kıymetli bir parter. Çin ile ticaretin yanında, Çin’deki Avrupa yatırımları ve Çin’in nesil ve yol projesi ile aktifliğinin giderek artırması AB’nin yaklaşımı açısından belirleyici olacak. 2019 yılında AB, Çin’i sistemik rakip olarak tanımlamıştı. Bu tarif hala geçerli lakin başta Almanya olmak üzere AB ülkelerinin Çin’de çok kıymetli yatırımları var. Son olarak imzalanan mutabakat ile bu yatırımların korunması ve yatırım ortamının geliştirilmesi hedefleniyor. Çin görmezden gelinemeyecek bir güç ve AB de Çin ve ABD ortasında bir istikrar siyaseti izlemeye çalışıyor. Lakin iş 5G sistemleri üzere yeni teknolojik rekabet alanlarına gelince bu istikrar siyaseti mümkün olmayabilir ve AB, ABD ile hareket etmek durumunda kalabilir. Gerçekten AB’ye yapılan yatırımların kontrolü ile ilgili bir düzenleme de getirildi ve AB’de stratejik kesimlere yapılan yatırımların güvenlik açısından riskli görülmesi durumunda engellenebilmesinin yolu açıldı. Türkiye süratle artan bu rekabet ortamında mümkün olduğu kadar taraf tutmadan mevcut alakalarının müsaade verdiği ölçüde ticari ve ekonomik münasebetlerini çeşitlendirmeli. Lakin bilhassa altyapıya yapılan yatırımlarda dikkatli olunmalı.
İngiltere ile STA iyi lakin Gümrük Birliği’nden geri
● Brexit’le birlikte İngiltere’nin olumlu yaklaşımının da takviyesiyle ortamızda özgür ticaret muahedesi imzalandı. Bu muahedeyi nasıl değerlendiriyorsunuz? Muahede, İngiltere’ye ihracat tempomuzu Gümrük Birliği şartlarının üzerine taşır mı? İngiltere ile ekonomik münasebetlerimizde mevcuttan daha iyiye gidiş kelam konusu olur mu?
İngiltere en büyük ikinci ihracat pazarımız olmanın yanında ayrıyeten ticaret fazlası verdiğimiz bir ülke. Yeni Ticaret Anlaşması’nın imzalanması olumlu. Bu mutabakat ile İngiltere ile ticaretimizin gümrüksüz bir halde devamı mümkün oldu. Fakat Gümrük Birliği ile karşılaştırıldığında tabi ki daha geri bir bağlantı oluşturuyor. Dış dünyaya karşı ortak gümrük tarifesi olmadığından her ülke kendi gümrük kurallarını uyguluyor. Bu durum da iki ülkeden karşılıklı gelen malların yerli oranının gösteren menşe şahadetnamesini gerekli kılıyor. Bu STA sanayi eserlerini, işlenmiş tarım eserlerini ve Türkiye- AB iştirak bağlantısı çerçevesinde var olan tarım odunlarını içeriyor. Mutabakatın 2 yıl içinde genişletilmek üzere müzakereye açılması da öngörüldü. Yani hizmetler, yatırımlar, tarım, kamu alımları, e-ticaret üzere alanları kapsaması bağlantıların daha da derinleşmesine yol açar.
AB’deki iş dünyası örgütleri ‘güncelleme’yi destekliyor
● Gümrük Birliği’nin güncellenmesi bir müddettir gündemde. Geçenlerde Ticaret Bakanı Ruhsar Pekcan ile röportaj yaparken “25 yıllık süreksiz mukavele olur mu” diyordu. Türkiye Gümrük Birliği’ni güncellemek istiyor ancak Avrupa pek oralı değil üzere. Siz Gümrük Birliği’nin bu yıl ya da yakın bir vakitte güncellenmesi için görüşmelere başlanacağını düşünüyor musunuz? Türkiye güncelleme ile neler elde edebilir? Taleplerimiz ne olmalı?
Gümrük Birliği’nin güncellenmesi şu anda AB ile münasebetlerde gündeme getirilebilecek en acil ve uygulanabilir alanı oluşturuyor. AB’nin ekim ayında önerdiği müspet gündemin de içinde Gümrük Birliği’nin güncellenmesi yer alıyor. Müspet gündemin hayata geçmesi ile Gümrük Birliği’nin güncellenmesi için müzakereleri başlatmak mümkün olabilecek. Lakin bunun için Türkiye’nin gerçek manada ekonomik ve siyasi ıslahatlara geri dönmesi, telaffuz ve aksiyon birliği sağlaması gerekiyor. Türkiye’de başta TOBB olmak üzere tüm iş dünyası kuruluşları AB’de de Eurochambres ve Business Europe üzere çatı kuruluşlar Gümrük Birliği’nin güncellenmesini destekliyorlar. Fakat siyasi blokajların aşılabilmesi gerekiyor. Güncellenme çok değerli çünkü var olan haliyle Gümrük Birliği’nde taban kaybediyoruz. AB’nin giderek sayısı süratle artan STA’ları ile birçok üçüncü ülke AB pazarında avantaj elde ediyor. Bu da Türkiye için artan rekabet ve ilgilerin güncellenme gereksinimi demek. Ayrıyeten Gümrük Birliği yalnızca sanayi eserleri ve işlenmiş tarım eserlerini kapsıyor. Halbuki artık ticaret mutabakatları hizmetler ve tarım, yatırımlar, kamu alımları üzere birçok alanı da için alacak formda modernize edildi. Gümrük Birliği’nin de bu halde modernize edilmesi çok değerli.
ABD ile ilgiler ‘kişisel’ değil ‘kurumsal’ yürür
● ABD’de Biden idaresinin iş başına gelmesiyle Avrupa ile ilgilerinin nasıl şekillenmesini bekliyorsunuz?
Öncelikle Biden, ABD’yi tekrar Paris İklim Anlaşması’na soktu. AB ile daha yakın bir işbirliğini dilek ettiğini söz etti. Trump sonrasında demokrasi ve insan haklarını tekrar ABD dış siyasetinin öncelikleri ortasına soktu. AB de Aralık ayındaki Dorukta Türkiye siyasetini ABD ile koordine edeceğini açıkladı. Bu durum Trump periyodundan farklı olarak Türkiye’nin ABD ile ilgilerini ferdî değil kurumsal seviyede yürütmesi gerektiğins ortaya koyuyor. S-400 konusu gündemde olmaya ve alakaları olumsuz etkilemeye devam ediyor. Ayrıyeten demokrasi ve insan haklarına ait beklentilerin de hem ABD, hem de AB tarafında daha güçleneceğini öngörmek mümkün. Yeni periyotta çok taraflı nizamın onarılması da kıymetli bir başlık oluşturuyor ki Türkiye diplomasiye öncelik vererek, DTÖ ıslahatı, iklim değişikliği ile uğraş üzere bahislerde AB ile daha yakın işbirliği yapabilir.
Dünya