Kurban Bayramı öncesinde “Kanaat Önderi” sohbetimize bu hafta eski Diyanet İşleri Başkanilarından, Kur’an Araştırmaları Merkezi (KURAMER) Lideri Prof. Ali Bardakoğlu konuk oldu. Prof. Bardakoğlu, “Dinin günümüzdeki üzere çok gündemde olması, dindarlaşmanın arttığı manasına mı gelir?” sorumuza, “Bana nazaran gelmez, tersine bir çürümeye, din üzerinden meşruiyet arayışına ve baş karışıklığıina işaret edebilir” karşılığı verdi. Prof. Bardakoğlu, şu noktanın alitını çizdi: “Bugün Müslümanlar olarak kıymetli bir meseleyle karşı karşıyayız; formlar özü gölgeleidi, araçlar maksat oldu ve sonunda sağlam insan olma özelliğimiz zayıfladı.”
KURAMER Lideri Prof. Ali Bardakoğlu’na sorularımız ve karşılıkları şöyle:
KUR’AN İLE BAĞLANTININ GERÇEK TESİSİ
● Hocam, kelama “Kur’an Araştırimaları Merkezi”nden (KURAMER) başlayalım. KURAMER ne vakit ve hangi maksatla kuruldu? Neler yapar? Araştırma takımı nasıl bir takımdan oluşur?
İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi bünyesinde bulunan Kur’an Araştırmaları Merkezi (KURAMER), biz Müslümanların inanç, bilgi ve hayat anlayışlarının temel kaynağını teşkil eden Kur’an-ı Kerim’in inananlara ve insanlığa yönelik iletilerinin ve genel öğretisinin yanlışsız anlaşılmasının yol ve tekniklerini araştırmak, bunun için bilgi altyapısını kurmaya çalışmak, geçmişin bu alandaki güçlü mirasını ve birikimini günümüz insanıyla buluşturmak hedefiyle 2013 yılında kuruldu.
KURAMER’in bu türlü bir emelle yola çıkmasının altında, İslam dünyasının ve Müslümanların her alanda içinde bulundukları olumsuz tablonun, Müslümanların ilahi kelama bakış usulleri, hasebiyle hayatlarında onun rehberliğine verdikleri yer ile bağlı olduğu tespiti yatıyor. Bu alanda yaşanan tıkanma ve sapmalar, mesela Kur’an’ın otoritesinin ve Peygamberimizin hayat rehberliğinin (ki, biz bunları Kur’an ve Sünnet olarak adlandırıyoruz) yerini çeşitli isimler ve unvanlar altındaki, “kerametleri kendilerinden menkul” beşeri otoritelerin alması dalga dalga hayatın bütün alanlarını etkilemiş ve Müslüman dünyanın, daima bir beslenme ve yenilenme menbaı olan Kur’an ve Sünnetin rehberliğinden mahrum kalmasına sebep oldu.
Tıkanmanın üç örneğini daha zikredersek KURAMER’i ortaya çıkaran sebepleri daha iyi anlatabiliriz. Birincisi, Kur’an’ı bizim için ne mana söz ettiğinin, bize ne söylediğinin, bizden ne istediğinin farkında olmadan yahut önemsemeden yalnızca dinî ritüellerimizin hali bir ögesi pozisyonuna indirmek, böylelikle onu hayatın dışına itmek, onun yerini de Allah ve Peygamber ismine konuştuğunu zımnen yahut açıkça argüman eden beşerlerle doldurmaktır. İkinici örnek, Kur’an-ı Kerimi öteki başka saiklerle, örneğin ideoloji, siyaset, maddi çıkar yahut manevi otorite saikleriyle yapılan subijektif hayat tercihlerini haklılaştırmak için başvurulan ve keyfi yorumlanan bir meşruiyet desteği olarak kullanmaktır. Üçüncü örnek ise insanların, Kur’an’ı Arapça metninden yahut kendi lisanına yapılan çevirisinden (meal) okuyarak, kendi birikimi ve anlayışı ölçüsünde lafzından anladığını “Allah bu türlü buyuruiyor” diye sunmasıdır.
Bu yaklaşım biçimleri, Kur’an ile alakamızın yine gerçek biçimde tesisinin ne kadar kıymetli olduğunu gösteriyor. Bu emel için atılması gereken birinci ve en değerli adım da, Kur’an’ın vahiy sürecinin ve Peygamberin vahyi bildiri ve tatbik safh alarının içinde cereyan ettiği toplumsal, kültürel, ekonomik, siyasi ve dinî kuralların araştırılmasıdır.
KURAMER, İslami ve toplumsal ilimler alanında uzmanlaşmış farklı görüş ve yaklaşımlara sahip yüzlerce ilim adamının katkılarıyla oluşan özgür bir fikir platformudur.
2014’te faaliyetlerine başilayan KURAMER, birinci olarak Kur’an’ı anlamanın bilgi altyapısını oluşturmak hedefiyle 5 ana bilim kolunu kapsayan ve 100’e yakın ilim adamının katıldığı bir araştırma projesini başlatıp soinuçlandırdı. 60’a yakın ilim adaimının katkıda bulunduğu 17 kitap yayımlandı.
120’ye yakın ilim adamının moderatör, bildirici ve müzakeireci olarak katkıda bulunduğu, geniş iştirakli 8 sempozyum düizenledik ve her birinin tebliğ/ müzakere metinlerini kitap halinde yayınladık. 140 dolayında araştırmacı ve ilim adamının katıldığı, 5 çalıştay düzenledik ve buralarda tartışılan fikirleri 3 kitapta topladık.
Hala İslam kanısının çağdaş devirdeki serüvenini eleştirel bir yaklaşımla ele alacak kapsamlı bir araştırma projesi yürütüyoruz.
BİÇİMLER ÖZÜ GÖLGELEDİ
● Türkiye’de dinin çok konuşulduğu, dini kurum ve şahısların toplum önünde daha fazla göründüğü, dinin toplumsal ve siyasal olarak yükselişe geçtiği bir devirdeyiz. Lakin, tıpkı vakitte her sosyo-ekonomik kısımdan dindarların eski prestijlerini ve emniyetli olma özelliklerini kaybettiklerini, dini inanç ve bedellerin yıpranmaya başladığı gözlemleniyor. Bu tespite yahut gözleme katılıyor musunuz?
Günümüz Türkiye’sinde dinin biçim olarak daha görünür olduğu, söylemlerimizde dini argümuan ve atıfların arttığı doğrudur.
Pekala dinin bu kadar çok gündemde olması, daha dindar bir toplum olduğumuz, yani dindarilaşmanın arttığı manasına gelir mi? Bana nazaran gelmez, bilakis bir çürümeye, din üzerinden meşiruiyet arayışına ve baş karışıkilığına da işaret edebilir.
Şayet dini, imajdan ve dıişarıya yansıyan kelam ve davranışilardan ibaret görüyorsak, dinin güçlendiği, dindarların arttığı argümanı gerçek olabilir. Yoldan geiçen bayanların kaçının başı kaipalı, toplumda kaç kişi hacca ve umreye gidiyor, kaç erkek sakal bıraktı, ilahiyat fakültelerinin, mescitlerin, dini kurs ve cemaatilerin sayısı artıyor mu? Bunlaira bakarak toplumda dindarlık ölçümü yaparsak İslam’ı hiç anilamıyoruz demektir. İslam’ı yüizeysel bir bakışla anlamak ve tainıtmak, üniversal bir İslam daivetine yapılabilecek büyük bir haksızlıktır.
Din ve dindarlık, Aziz yaratainın nezareti altında yaşadığımız şuurunu beynimize mıhlamak ve bu bilince uygun bir hayat yaişayabilmek demektir. Dindarlık yalnızca bilmek, söylemek ve şekilen yapmak değil; birebir olanı içiselleştirmek, kimseyi incitmeiyen ve kimsenin de incinmediği bir iyilik merkezi olabilmekitir. Onun için de din bizi daima olarak Allah’la, dış dünya ile topilumla ve kendimizle barış içinde olmaya yöneltir. Yunus’u, Mevilana’yı, Hacı Bektaş-ı Velî’yi büiyük kılan da bu.
Din bireyin iç dünyasında başlayıp niyetinden, kelamından ötekiyle bağına kadar bütün davranışlarını güzelleştiren geinel bir kaliteyi hedefl er. Allah’a ve ahirete iman eden kimse, buinu beşerlerle bağlantılarına yansıtimak zorundadır. Müslüman her anını Allah’ın gördüğü ve bildiiği şuuruyla yaşayabilen kimseidir. Buna ‘ihsan’ diyoruz. Bunun için de ahlak (ihsan), dinin iman ve ibadetten sonra üçüncü temel ayağıdır. Hatta iman ve ibadeitin dünyaya yansıyan ana gayeisi Müslüman toplumun tıpkı zaimanda bir ahlak toplumu olmaisını sağlamaktır. Bu gaye yoksa geriye içi boşaltılmış bir din ve dindarlık imajı çıkar.
Müslümandan kelam ediyorsak, iç dünyasında içtenlikle Allah’a ve dinin öteki inanç asıllarına bağlı olan ve inancını hayatına yansıtan bir kimseden kelam ediyoruz demektir. O da yalnızca belirli ibadetleri yerine getirmekle, kelamla ve imgeyle olmaz. Din, hayatımızın her tarafında yapıtı olan bir rahmet olmalıdır. Şayet iyi Müslümandan kelam edeceksek, muteber ve dürüst olma, doğruluk, çalışkanlık ve üretkenlik, paklık, nezaket, hiçbir insanın sizin elinizden, lisanınızdan ve davranışınızdan ziyan görmemesi, kendiniz için istediğinizi diğeri için de gönül ferahlığıyla isteyebilme, yanıbaşınızdaki insanın hak ve hukukuna hürmet, kamu malını emanet bilme ve müdafaa, kimsesizi gözetme, istikamet sahibi olma üzere ne kadar faziletli davranış varsa onların hepsinden kelam etmeliyiz. Ahlakı önemsizleştirirsek dinin içini boşaltmış, özünü, hale kurban vermiş oluruz. Hz. Peygamber hoş ahlakı örneklendirmek ve tamamlamak için gönderilmiştir. Ahlakın yegane kaynağı din değildir, bir insanın ahlaklı olabilmesi için kesinlikle dindar olması kaidesi aranamaz. Lakin, bir dindar kesinlikle ahlaklı olmak zorundadır. Ahlakı önemsemeyen bir dindarlık anlayışı, bizi ikiyüzlülüğe, ikili kişiliğe götürür. Bu da dini tabirle riyadır, samimiyetsizliktir. Bugün Müslümanlar olarak değerli bir meseleyle karşı karşıyayız; biçimler özü gölgeledi, araçlar maksat oldu ve sonunda muteber insan olma özelliğimiz zayıfladı.
İbadet etmek de ahlaklı olmak da inancın meyvesidir
● İbadetin manası nedir? Bir Müslüman neden ibadet eder? İbadetin ona ne katması beklenir?
İslâm dininin merkezinde Şanlı Yaratıcı’yı tanıma ve sevme demek olan iman yer alır. İkinci halkada Aziz Yaratan’ın istediği belirli sembolik davranışları yaparak O’na bağlılığımızı gösterdiğimiz ibadetler vardır. İnanç asılları da ibadetler de dinî bildirimle belirlendiği için bunlar ana çizgisi itibariyle değişime ve yenileşmeye açık olmazlar; bilakis korunduğu ve devam ettirildiği sürece mana ve tesirini sürdürürler. Bu, her din için geçerli bir durumdur. Dinin merkezdeki üçüncü halkasını ise, Allah’a inancımızı ve bağlılığımızı beşerlerle münasebetlerimize yansıtmamızı gösteren ahlak teşkil eder. Bir kimsenin ibadetleri yerine getirmesi de, ahlaklı olması da inancın meyvesi sayılır; inancın davranışa yansıtılması manasını taşır. Lakin ibadetler de ahlak da inancın birer kesimi değildir. Namaz bireye hep Allah’ın huzurunda olduğu şuurunu aşılar; oruç yalnızca midenin aç kalmasını değil bütün davranışları kuşatan ahlaki olgunluğu, zekat toplumsal dayanışma ve paylaşmayı, hac ümmet olma şuur ve sorumluluğunu besler. Kurban, kavurma bayramı değil sevinç ve hüznü, varlık ve yokluğu paylaşabilme duyarlılığıdır. İbadetler makul davranış biçimleri olsa da akıl yürütme ile inşa edilemez. Bu bakımdan Allah bizim ibadet olarak ne yapmamız gerektiğini belirlemiş ve kendisine bu halde ibadet etmemizi emretmiştir. İbadet, bir yükümlülük ve borç ifası değil, Allah’la bağı canlı tutma aracı ve imkanı olarak düşünülmelidir.
Din ile bilimin bağı birbirinden bağımsızlıktır
● Din, insanın kişisel dünyası ve toplumdaki yeri için ne mana tabir eder? Din, nasıl bir insan ve toplum profi li öngörür? Din-dünya münasebetini, hatta din-bilim münasebetini nasıl anlatırsınız?
Dinin özü, yani dinin beşere vermek istediği ana ileti, insanın bu dünyada Allah’ın egemenliği ve inayeti altında olduğunu fark ederek yaşamasıdır. Buna, yaratma ve bütün her şeyi çekip çevirmenin (halk ve emr) Allah’a ilişkin olduğu şuuru de denebilir. Dinin ana bildirisinin ikisi inançla, ikisi davranışlarla ilgili ve birbiriyle irtibatlı dört ayağından kelam edilebilir:
Allah’ı tanıma (marifet), O’na minnet duyma (hamd ve şükür), Bu hissini sembollerle tabir ederek huzur bulma ve şuur kazanma (ibadet), Bu şuuru beşerlerle münasebetine yansıtma (ahlak ve ihsan). Birinci ikisi iman, öteki ikisi salih amel (yararlı, yanlışsız davranış) kapsamına girer.
Kur’an’da anlatılan peygamber kıssalarında, Hz. Adem’den Hz. Muhammed’e kadar bütün peygamberlere vahyedilen iletilerin ortak paydasında bu yer alır. Din nihayette insanoğluna Büyük Yaratan tarafından yapılan bir hatırlatmadır. Bu hatırlatma insanoğluna kendine yaraşır halde, kendisiyle, tabiatla ve Yaratanla barışık, akli ve ahlaki hassaslıkları koruyarak hareket etmesini tavsiye eder. Din, beşere dünyadaki müddetli hayatının ve maddi varlığının ötesinde çok daha kalıcı bir misyon/ mana yükler ve onu özündeki temel insani ve ahlaki pahaları keşfetmeye, onları muhafazaya çağırır. Bu özün dini literatürdeki ismi fıtrat, yani insan tabiatıdır. Birçok İslam düşünürünün aklı/fıtratı birinci elçi (resul), peygamberleri de (onu desteklemek için gönderilen) ikinci elçi sayması bundandır.
Din ile bilimin ilgisi: zıtlık yahut birbirini tamamlama değil, birbirinden bağımsızlıktır. Dünyada olup biteni kavrarken din-bilim istikrarını yahut bağımsızlığını, her birinin kendine ilişkin bir alan ve fonksiyonunun olduğunu, birini önemsemek için başkasından vazgeçmemizin gerekmediğini söylemeliyiz. Elbette dinin ve bilimin müsabaka noktaları olabilir. Ne bilim dinin, ne de din bilimin alternatifi dir. Din ve bilim insanoğluna farklı kulvarlarda fayda sağlamak için vardır. Dinin kendini bilim yerine koyan fonksiyonlara soyunması, bilimin de dinin vazifelerini üstlenmeye kalkması her ikisini de tabiatlarının dışına çıkarır ve her ikisine de ziyan verir. Din ile bilimin birbirinden bağımsız olması dini zayıfl atmadığı üzere bilimi de değersizleştirmez.
İslam dünyası olarak yıllardır din ile bilimi evlendirmeye çabaladık ve bu gayretin bize kazandırdığını zannettik. Ancak bilim artık o denli bir evreye girdi ki, bundan sonra dini bilime ne kadar yamamaya çalışırsak, bilime karşı dinden ne kadar argüman üreterek direnç gösterirsek din o kadar ziyan görür ve kaybeder. Din kendisine bilimin yamağı olma görevini değil, bilimin gidişatına ahlaki normlar kazandırma rolünü vermelidir.
Din iktisat, siyaset, milletlerarası bağlantılar, gündelik hayat, aile, kamusal hayat üzere alanlarda bilgi vermekle ilgilenmez ve bunu hedeflemez.
Din, anahtar teslimi bir kurtuluşu garanti etmez
● Dini tezahürler ve dindarlık yükselirken neden prestij kaybına uğrar? Siz bu durumu nasıl, hangi faktörlerle açıklıyorsunuz?
Öncelikle, dini tezahürlerin artmasının dinin yükselişi ve dindarlığın artması olmadığını bugün açıkça kabul etmeliyiz.
Din hakkında sathi bilgileri olan ve gördükleri üzerinden çabucak bir yargıda bulunan geniş bölümler, dini tezahürlerin artışı ile dinin hedefi olan öze ilişkin davranış kalitesi, ahlakilik ve samimiyet ortasındaki bu çelişkiyi anlamakta zorlanıyor. O vakit da dinin insan hayatında ne manaya geldiğini, fonksiyonunu sorgulamaya başlıyor. Bu bilhassa genç nesillerde açık bir biçimde görülmeye başladı.
YANLIŞLIĞI BESLEYEN BUGÜNE KADARKİ DİN TELAFFUZUMUZ
Yeni jenerasyonların din hakkındaki sorgulaması, hatta dine aralı oluşu yahut olumsuz tavrı temelinde yanlış bir din tasavvurundan, daha doğrusu, olup bitenle din ortasında yanlış bir ilişki kurmalarına dayanıyor. Ancak bu yanlışlığı besleyen de bizim bugüne kadarki din telaffuzumuz oldu. Başımızın ıstıraba girdiği her bahiste bir bölümümüz dini suçladı, geri kalmışlığımızdan direkt ya din ya da “öteki” sorumlu tutuldu.
Öbür taraf ise dine sarıldığımızda her sorunun üstesinden geleceğimizi ileri sürdü. Üstelik din deyince de farklı kısımlar kendi din anlayışlarını “gerçek İslam” olarak tanıttı ve farklı görüşe hayat hakkı tanımadı. Siyasal, toplumsal ve ekonomik teşebbüslerde din üzerinden meşruiyet ve dünyevi fayda sağlandı. Din ideolojilerle yarıştırıldı. Bütün bunlar olurken hayatı, olguyu ve bireyin merkezi rolünü göz gerisi ettik. Bireyi ve insan faktörünü göz arkası eden bir din olabilir mi? Yeni jenerasyonlar de bu türlü bir atmosferde, sebep ne, sorumlu kim, bunu anlamakta baş karışıklığı yaşadılar.Din anahtar teslimi bir kurtuluşu garanti etmez, bunu birey sağlayacaktır. Dahası din dünyada gelişmişliği, kalkınmayı, adaletli ve inançlı bir toplum olmayı, insanların barış içinde yaşamasını garanti etmez; insanı bunlara erişmesi için aydınlatır ve teşvik eder. Klâsik dini niyetimiz Tanrısal iradeyi yüceltirken farkında olmadan birey irade ve sorumluluğunu zayıfl attı ve gölgede bıraktı; bireyi ilahi irade karşısında edilgen ve pasif kıldı. İnsanımız da olup bitende kendi sorumluluğunu ıskalayarak her şeyi Allah’a izafe etmeyi, kör bir yazgı ve tevekkül anlayışını tercih etti. Bu bilhassa şark toplumunun tabiatına da uygun düştü. Halbuki Kur’an daima olarak insan yapıp ettiklerinden ötürü sorumlu olduğunu hatırlatır. İnsanı, soran, sorgulayan, elini taşın altına koyan, haksızlıklar karşısında susmayan, sorumluluk şuuruna sahip bir birey olarak tanıtır ve ona bu sorumluluğunu sık sık hatırlatır.
İyi insan olmadan iyi Müslüman olunamaz
● İbadetleri hiç aksatmadan yerine getiren, lakin örneğin ticarette, günlük hayatta “iyi insan” olmanın gereklerini yerine getirmeyen, kul hakkı yiyen bir kişi sadece ibadetleri eksiksiz yerine getirdiği için “iyi bir Müslüman” sayılır mı?
İslam dini bizim iç dünyamızdaki his ve fikirlerden, Büyük Yaratan’la nasıl bağ kuracağımıza, aile hayatımızdan toplumsal bağlantılarımıza kadar birçok alanda bize sorumluluklar yükler. Kendi yakınlarımızın aleyhine de olsa adaletten ve doğruluktan şaşmamak, palavra söylememek ve iftira etmemek, emaneti ehline vermek, insanların ve bütün canlıların haklarına saygılı olmaktan tutun akan suyu kullanırken bile israf etmemeye, varlığı ve yokluğu paylaşabilmeye, paklığa, çalışkanlık ve üretkenliğe kadar birçok alanda bizlere ahlaki ve insani birçok ödev verir. Bütün bunlar bizim faydamız, dünya hayatımızın insanca yaşanabilmesi içindir. Ahiret hayatına dair ikazlar da tekrar dünyada hoş ve yanlışsız işler yapmamızı temin içindir. Hal bu türlü olunca, “iyi Müslümanı” dinin bütün bu ödevlerini yerine getirebilme gayretinde aramak gerekir. Bunları ne kadar yapabiliyorsak o kadar iyi Müslümanız demektir. Onun için de iyi insan olmadan iyi Müslüman olunamaz. Tıpkı ahlaklı bir insan olmadan iyi Müslüman olamayacağımız üzere. Fakat günümüzde İslam ve Müslümanlık denince yalnızca belirli ibadetleri yerine getirme ya da belirli yasaklardan kaçınma anlaşılmaya başlanmıştır.
Domuz eti yemeyi yasaklayan dinimiz gıybet yapmayı “kardeşinin etini yeme” olarak, iftira etmeyi ya da yalancı şahitliği “hak gasbı” olarak çok daha ağır biçimde yasaklıyor. Müslümanlar ibadetlerde gösterdiği titizlik ve hassaslığı toplumsal ve kamusal ahlakı müdafaa, ötekinin hakkına saygılı olma, palavradan, dedikodu ve iftiradan kaçınma, hileli işlerden uzak durmada da göstermezse bu dini bütünüyle anlamış sayılmaz.
Din ile dinin insanın anladığı biçimini farklı tutmalıyız
● Dindarlığın toplumsal bir aktiflik kazanması ve tıpkı vakitte medyada daha fazla görünür hale gelmesiyle çok farklı, birbiriyle uyumsuz, hatta çatışan ve insan sağduyusuna karşıt düşen dindarlık anlayışları ortaya çıktı. Din ile dindarlık ortasında bir ayrışma mı yaşanıyor?
Milyonlarca müntesibi olan bir dinin bağlılarının hepsinin dini tıpkı stilde anlaması ve yaşaması elbette beklenemez. Dinin soyut bir bildirisinin farklı coğrafyalarda ve kültürlerde farklı yorumlanması kaçınılmazdır. Fakat bir kesite ilişkin dini inanış ve tercih herkesi kuşatan toplumsal ve siyasal bir proje olarak topluma dayatıldığında yahut “makbul din yorumu” olarak öne çıkarılınca huzursuzluklar oluştu, ayrılıklar derinleşti.
İslam dininde kutsallık Allah’a aittir, Kur’an Allah’ın kelamı ve bütün insanlığa hitabıdır, Onu bize getiren de Hz. Peygamberdir. Dini otorite olan Hz. Peygamberdir. Onun dışındaki herkesin kelamı, bu dini manaya istikametinde insani ve kişisel bir uğraştan ibarettir. Yanlış da olabilir yanlışsız da; üstelik her türlü tenkide de açıktır. İşte herkesin bildiği, İslam’ın tevhid akidesinin de gereği olan bu prensip birçok vakit göz arkası edilip dünyevi çıkar ve beşeri zaafl ar sonucu yapay kutsallıklar, Allah ismine konuşmalar, din üzerinden dışlamalar ve engizisyonlar başladı. Bir kesim dinin ve tarihin açık bilgilerini bırakıp menkıbe, bidat ve hurafe eksenli bir din telaffuzuyla toplumda yer edinmeye çalıştı. Din konusunda subjektif mülahazalar ve özensiz üsluplar ortamı alevlendirdi, bir kaos yaşanmaya başlandı.
Toplumsal medyanın yaygın kullanımı kapalı kapılar arkasındakileri gözler önüne serdi. Kimi dini kümeler kendi bağlılarını artırabilmek ve bu piyasada ben de varım diyebilmek için kurumsal olarak Diyanet’e ve ilahiyat fakültelerine atak edip din ticaretine ve çığırtkanlığına girişti. Bütün bu hengamede dini bedeller aşındı.
Din ile dinin insanlarca anlaşılma ve yaşanma biçimini birbirinden başka tutmalıyız. Allah’ın dini tekdir. Tek bir Kur’an’ımız vardır. Hz. Peygamber’in sünneti aşikardır. Ancak dün de bugün de Müslümanlar bunları anlamada ve yaşamada farklılıklar gösterecektir. Yaşanan Müslümanlık dinin kendisi değil, dinin insanlarca anlaşılma ve yaşanma biçimidir.
İslâm Allah’ın gönderdiği dinin ismi, Müslümanlık da bizim bu dini manaya ve uygulama stilimizdir. Öbür bir anlatımla Müslümanlık, Kur’an ve Sünnet’in getirdiklerinin şu yahut bu vakit diliminde yahut bölgede Müslümanlar tarafından hayata aktarılma ve yaşanma biçimidir. Bu ayırımı yapmaz da din ismine söylenen ve yapılanları İslam olarak görmeye başlarsak, büyük yanlış yapmış oluruz.
Dünya