Hilal SARI
Dünya Sıhhat Örgütü’nün (DSÖ) “şok edici bir adaletsizlik” olarak nitelediği global aşılamada, daha süratli yol alınabilmesi için güçlü ülkelere ve ilaç devlerine, “patentleri askıya alın” davetleri büyüyor. 250’yi aşkın STK’nın bir müddet evvel yaptığı bu istikametteki davete, bilim insanları ve eski dünya önderlerinden de dayanak geldi. Ortalarında eski İngiltere Başbakanı Gordon Brown, eski Fransa Devlet Lideri François Hollande, eski SSCB Devlet Lideri Mihail Gorbaçov, Nobel Barış Mükafatı sahibi Muhammed Yunus’un da bulunduğu 175 tanınmış isim, ABD Lideri Joe Biden’a bir mektup göndererek, aşı patentlerinin kaldırılması için “acilen adım atmasını” istedi. Hindistan ve Güney Afrika’nın Dünya Ticaret Örgütü’nde bu istikamette yaptığı davete, 60 ülke dayanak vermişti. DSÖ’nün de gündemine gelen mevzuya güçlü ülkeler sıcak bakmıyor. DSÖ’nün tabirleriyle “şok edici bir adaletsizlik” olarak görülen global aşılamada üretim kapasitelerinin süratle artırılması için güçlü ülkelere ve ilaç devlerine “patentleri askıya alın” davetleri büyüyor. Hindistan ve Güney Afrika’nın DTÖ’ye ekim ayında sunduğu teklif ABD, İngiltere ve AB üzere varlıklı ülkeler tarafından engelleniyor.
Tüm dünyayı varlıklı yoksul gözetmeksizin vuran pandemide insanlık tarihin en süratli aşılarını geliştirdi. Lakin ilaç devlerinin Dünya Ticaret Örgütü’ne ekim ayında gelen taleplere karşın COVID-19 aşılarında patentleri hala askıya almamış olması, global iyileşmenin ve bu sıhhat krizini yenmenin önündeki en büyük pürüz olmaya devam ediyor.
250’den fazla sivil toplum kuruluşu, 100’den fazla Nobel ödüllü isim ve 70’ten fazla eski ülke başkanı, Hindistan ve Güney Afrika’nın DTÖ’de yaptığı “patentler süreksiz olarak kalksın” davetine katılan 60’tan fazla ülke; hepsi birebir şeyi istiyor: Aşının zengin-fakir ayırmaksızın tüm dünyada gereksinimi olan insanlara ulaştırılması ve dünya iktisadının bu işbirliği sayesinde bir an evvel olağana dönmesi.
Varlıklı ülkeler DTÖ’deki öneriyi bloke etti
Ekim ayında, 2. dalga başlamadan evvel dünyanın en büyük aşı üreticisi Hindistan, Güney Afrika’yla birlikte DTÖ’de fikri mülkiyetlere ait TRIPS muahedesinde aşı patentlerine ait istisna yapılmasını talep etmişti. Pandeminin sert vurduğu iki ülke inisiyatifiyle DTÖ’ye gelen talepte “Patent aykırısı değiliz, bu sıhhat krizi çözülene kadar patentlerin askıya alınmasını istiyoruz” denilmişti. Patent, endüstriyel tasarım üzere hakların askıya alınması yaptıkları resmi talepteki tabirlerle “COVID-19’la uğraş etmek için gerekli olan aşılar da dahil birçok medikal eserin araştırma, geliştirme, üretim ve tedarikinin ölçeğini artıracaktır.” Lakin bugüne kadar 60’tan fazla ülkenin takviye verdiği teklif ABD, İngiltere ve Avrupa Birliği üzere devlerin taş koyması nedeniyle gerçeğe dönüştürülemedi.
İlaç devleri ve iş dünyası da “patentçi”
Özel kesim de varlıklı ülkelerin itirazlarının büyük destekçisi olmuştu. ABD Ticaret Odası, bu çeşit teklifleri “yanlış istikamete saptırma” olarak nitelemişti. Pandeminin başında ilaç üreticilerinin “pandemide kâr hedefi gütmeyeceğini” söyleyen Milletlerarası İlaç Üreticileri ve Dernekleri Federasyonu IFPMA da patentleri askıya alma kararının “amaca ziyan vereceğini” söyleyerek “hayli faal aşılar üretilmesini sağlayan kâr maksatlı sisteme itimadın azalacağını” vurgulamıştı.
Lakin ortalarında Hudut Tanımayan Doktorlar’ın (MSF) da olduğu 250 kadar sivil toplum kuruluşu bu baş yapısının “geri kafalılık” olduğunu söylüyor ve dünya önderlerine patentlerin ivedilikle askıya alınması davetlerini yineliyor.
Patentlerin kaldırılması için DTÖ’nün fikri mülkiyet kurallarında istisnanın şu anda aşının büyük kısmını almış olan varlıklı ülkelerin de dayanağıyla bir an evvel onaylanması gerekiyor.
Biden’a mektup: Kapasiteler ilaç monopolleri yüzünden kısıtlı
Nobel ödüllü isimler ve başkanlar ABD Lideri Joe Biden’a gönderdikleri ve Financial Times’da da yayınlanan mektupta ABD’nin global aşılama oranlarının artmasını desteklemek emeliyle COVID-19 aşılarında patentlerin kaldırılması için “acilen adım atmasını” istiyor. “Bu pandeminin sonunu getirebilmek için DTÖ’de istisna hayati değer taşımaktadır ve zarurî bir adımdır” diyen 175 değerli isim, istisnanın “şu anda dalın monopolleri tarafından kısıtlanarak aşıya yaygın erişimi bloke etmekte olan” global üretim kapasitesini artıracağını belirtiyor. Mektubu imzalayan isimler ortasında İngiltere eski Başbakanı Gordon Brown, Fransa eski Cumhurbaşkanı François Hollande, SSCB eski başkanı Mihail Gorbaçov da bulunuyor.
Hindistan AstraZeneca’yı Covishield ismiyle üretiyor
Lakin hususun istisnaları da ülke ve şirketler özelinde mevcut. Birtakım aşılar kimi ülkelerdeki ilaç şirketleriyle üretim ve satış yetki muahedeleri yapmayı sürdürüyor. İngiliz-İsveç AstraZeneca aşısı, Hindistan’da dünyanın en büyük aşı üreticisi Hindistan Serum Enstitüsü tarafından “Covishield” marka ismiyle üretiliyor. Gaye yılda 1 milyar doz. ABD’li Novavax da Bharat Biotech şirketine üretim yaptıracak, amaç yılda 700 milyon doz. ABD’de kan pıhtısı sorunu nedeniyle askıya alınan Johnson & Johnson aşısı için ise Biological E. isimli Hint üreticiyle yılda 600 milyon doz hedeflenen bir üretim muahedesine ait görüşmeler sürüyor. Rusya’nın 60 ülkeden onay alan Sputnik V aşısı Hindistan’da 4 şirket tarafından üretiliyor, Brezilya, Çin, Güney Kore ve hatta İtalya’da bile üretimleri oluyor.
DSÖ: Aşıdaki dengesizlik şok edici
Dünya Sıhhat Örgütü geçen hafta yinelediği “aşı adaletsizliği” vurgulu açıklamasında, 9 Nisan itibariyle dünya genelinde üretilen aşıların yalnızca yüzde 0,2’sinin düşük gelirli ülkelere ulaştığını ve bunun yüzde 87’sinin yüksek gelirli yahut üst-orta gelirli ülkelere gittiğini söyledi. DSÖ Genel Sekreteri Tedros Ghebreyesus “Dünya genelinde 700 milyondan fazla aşı üretildi ve bunun yüzde 87’si yüksek ve üst-orta gelirli ülkelere giderken, düşük gelirli ülkelere yalnızca yüzde 0,2’si gitti” sözlerini kullandı. Bu durumu “şok edici bir dengesizlik” olarak niteleyen Ghebreyesus, dünya genelinde altı haftadır olay ve ölümlerde artış olduğunu vurgulayarak “pandeminin yanlış istikamete gittiğini” hatırlattı.
Küba, Türkiye ile iş birliğine hazır
Yeniçağ gazetesine konuşan ve Doğu vazifesi sırasında donup kesilecek noktaya gelen bacakları için Küba’da tedavi gören Emekli Albay Ömer Feza Güllü, Küba Sıhhat Bakanlığı MİNSAP yetkililerinin Soberana aşısı için Türkiye ile – müşterek üretim ihtimali de dahil – muahedeye hazır olduğunu söylemişti. Küba, habere nazaran şu an ülkede yalnızca kırılgan kümelere ve sıhhat çalışanlarına uygulanan – 45 bin gönüllüye ikinci doz uygulanmış – ve çalışmaları birkaç ay sonra bitecek yüzde 92 etkinlikteki Soberana aşısı karşılığında para değil, besin ve dokuma eseri talep ediyor.
IMF: İşbirliği yapıp COVAX’ı fonlayın
Tüm bu davetlere geçen hafta Memleketler arası Para Fonu (IMF) da kısmen katılmış oldu. IMF direkt “patentler askıya alınsın” demiyor lakin fonun baş ekonomisti Gita Gopinath 6 Nisan’da yayımlanan IMF blog paylaşımında “İyileşme görünümünü düzeltmenin en süratli yolu pandemiyi bastırmak – ve bunun için aşıların üretim ve dağıtımı konusunda global iş birliği şart” diyor. Hükümetlerin siyasetlerinde ana odağının sıhhat – aşı, tedavi ve sıhhat altyapıları – harcamaları olması gerektiğini belirten Gopinath, “Her şeyden evvel ülkelerin üniversal aşılama için birlikte çalışması gerekiyor. Birtakım ülkeler bu yaz yaygın aşılamaya ulaşsa da birden fazla ülke – bilhassa de düşük gelirli ülkeler 2022 sonuna kadar beklemek zorunda kalacak” diyor ve şöyle devam ediyor: “Aşılama kampanyalarının hızlanması için, ihracat denetimlerinden kaçınılmalı, aşı üretim ve dağıtımını artırmayı ve düşük gelirli ülkelere aşı tedariki amaçlayan COVAX koalisyonu büsbütün finanse edilmeli ve fazla dozlar dünyaya paylaştırılmalı.”
Dünya