UFUK TİPİ
Prof. Dr. Seriye SEZEN
Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi
Kasım ve mart ayları Çin Halk Cumhuriyeti’nde iki kıymetli karar ayıdır. Mart ayında, yasama organı olan Ulusal Halk Kongresi’nin (UHK), kasım ayında da Çin Komünist Partisi’nin (ÇKP) yıllık genel konseyleri yapılır. UHK’nın genel şuraları bir müddettir “iki oturum” sloganıyla yapılmakta. Bunun nedeni, sırf UHK’nın değil tıpkı devirde, bir müracaat organı olan Çin Halk Siyasi İstişare Konferansı’nın (ÇHSDK) yıllık genel şurasının da yapılmış olmasıdır. ÇHSDK, ihtilal öncesinde ÇKP ile toplumsal güçler ortasındaki ittifakı yansıtan ve bünyesinde ÇKP, öbür siyasi partiler ile azınlıkların, bölgelerin, meslek kümelerinin ve çeşitli toplumsal kesitlerin temsil edildiği bir örgüttür. Çin Halk Cumhuriyeti’nin kurucu meclisi olarak çalışmış ÇHSDK günümüzde müracaat ve nezaret organıdır.
Toplantıların değeri nedir?
Seçilmiş en fazla 3 bin üyeden oluşan Ulusal Halk Kongresi yıllık toplantıları, tüm üyelerin bir ortaya gelerek, UHK’nın, hükümetin, yıllık faaliyet raporlarını, yasal düzenlemeleri, bütçeyi, yıllık planları ve kalkınma planlarını görüşerek kabul ettiği platformdur. Ayrıyeten, devlet lideri, başbakan, bakanlar ile öbür üst seviye kamu yöneticileri UHK tarafından atanır. Bu atamalar, plan ve programlar ile yasal düzenlemeler evvel, her yıl Kasım ayında toplanan ÇKP’nin yıllık kongrelerinde görüşülür, tartışılır, sonra UHK’ya gelir.
Bu toplantılar, ülkenin bir yıllık çalışmalarının değerlendirildiği ve gelecek yıla ait siyasetlerin, gayelerin belirlendiği ve bunların ulusal-uluslararası kamuoyuna duyurulduğu etkinlikler olması açısından değerlidir. Ayrıyeten, oturumlar müddetince, başbakan, bakanlar ile öbür devlet yöneticileri, basın toplantıları düzenleyerek, iç ve dış siyasetleri değerlendirirler.
Bir öteki ehemmiyeti, milletvekillerinin, ÇHSDK üyelerinin ulusal-yerel siyaset ve uygulamalar hakkında görüş ve tenkitlerini lisana getirdiği platformlar olmasıdır. Örneğin bu yıl bir ÇHSDK üyesi, yasal kısıtlamalara karşın bilhassa teknoloji şirketlerindeki, “996 çalışma kültürü” olarak isimlendirilen ve haftada 6 gün sabah 9’dan akşam 9’a kadar süren çalışma saatlerini gündeme getirmiştir. Çin’de olağan çalışma müddeti haftada 40 saattir lakin İş Yasası en fazla 44 saate kadar imkân tanımaktadır.[1] Buna karşın kâr motifi, eyaletler, kentler ortasındaki ve ülkenin öteki gelişmiş ülkelerle rekabet hırsı nedeniyle fiili uygulamaya göz yumulduğu; çalışanların de işini kaybetme dehşetinden uygulamaya ses çıkaramadıkları anlaşılmaktadır.
Özetle, iki oturum, Çin’in kendini ulusal ve memleketler arası kamuoyuna açtığı bir devirdir. Çin’in bu toplantıları giderek bir yumuşak güce dönüştürme gayreti içinde olduğu söylenebilir. Basın toplantıları, “koridor toplantıları” yoluyla medyaya daha fazla açılım, bilhassa, ÇKP dışındaki siyasi partilerin ve toplumsal kesitlerin temsil edildiği ÇHSDK’nin ön plana çıkarılması, bu bağlamda belirtilebilir. Böylelikle Çin, Batı’ya hâkim olan, “Komünist Parti’nin otoriter idaresinde anti-demokratik ülke” imajını zayıflatmayı hedeflemektedir.
Bu yılki toplantının değeri
4-11 Mart 2021 tarihleri ortasında yapılan 13. UHK yıllık oturumunun olağan gündem hususları ortasında, 2020 yılı kalkınma planı uygulama raporu, 2021 yılı planı ve 2021 yılı bütçesinin yanı sıra Hükümetin ve UHK’nin 2020 ve 2021 çalışma raporları ile UHK’nın çalışma nizamı hakkında kamuoyunun daha iyi bilgilendirilmesini ve milletvekillerinin yasama sürecine daha tesirli iştiraklerini artırmayı amaçlayan yasa değişikliği bulunmaktaydı. Hong-Kong Seçim Yasasında değişiklik ile 14. Planın görüşülmesi bu yıla has gündem unsurlarıydı.
2021 yılı amaçları
Başbakan Li Keqiang’ın sunduğu hükümetin 2021 yılı faaliyet raporunun ana bildirisi, makro-ekonomik siyasetlerde keskin bir dönüş olmayacağıdır. %6 üzerinde ekonomik büyüme, kentsel işsizliğin %5,5 düzeyinde korunması, %3 civarında tüketici fiyat endeksi artışı, ödemeler istikrarının denkliği, etraf kirliliği ile çaba, yeşil güç, güç tüketiminde tasarruf, nükleer güç yatırımları, bölgesel kalkınma ve yabancı sermaye haklarının korunması, raporda öne çıkan amaçlardır.[2]
Hong-Kong Seçim Maddesine ayar
Hong Kong Seçim Yasasını değiştiren düzenleme, 2020’de yayımlanan Hong Kong Güvenlik Yasası ile birlikte düşünülmelidir. Hong Kong günümüzde ABD’nin Çin’i çevreleme ve zayıflatma teşebbüslerinin bir objesi haline dönüştürülmüş durumdadır. Çin, her iki maddeyle tesire reaksiyon vererek kendi açısından tedbirlerini almaktadır. Hong-Kong’da yasama fonksiyonu gören Yasama Şurası üyelerinin bir kısmı direkt seçimle, bir kısmı da Seçim Komitesince seçilmekteydi. Yürütme fonksiyonunun başındaki yönetici de Seçim Komitesi’nce seçilmekte ve Çin Hükümetince atanmaktadır. Yeni düzenleme iki değerli değişiklik içermektedir:[3]
– Seçim Komitesi’nin üye sayısı 1.200’den 1.500’e çıkarılmış ve beş farklı sektör/toplumsal kesite dayalı bir temsil yapısı benimsenmiştir.
– Daha evvel 35’i direkt seçimle gelen 70 üyeden oluşan Yasama Heyetinin üye sayısı 90’a çıkarılmış lakin direkt seçilen üye sayısı 20’ye çekilmiştir.
– Seçim Komitesi, Yasama Konseyi üye adayları ile yürütme baş yöneticisi adaylarının, adaylıklarının uygunluğunu denetleyecek bir İnceleme Komitesi kurulmuştur. Adaylığa uygunluk açısından “vatanseverlik” kıymetli bir ölçüttür.
Çin, bu düzenleme ile Hong Kong’da kendine sorun çıkarmayacak, dış müdahalelere karşı durabilecek bir idarenin seçimini garantiye almıştır. Hakikaten değişiklikler, iki sistemin bağımsızlık manasına gelmediği, devletin varlığına karşı dış güçlerle birlikte hareket edenlerin milletvekili olamayacağı fikriyle gerekçelendirilmektedir. Çin medyasında, her devletin bu tıp tedbirler aldığı vurgulanarak, seçilmişler için vatanseverlik şartının yer aldığı ve devlete karşı ayaklanmaya, isyana karışan/bunlara yardımcı olanların, Kongre üyeliği ve başkanlık seçimlerine katılamayacağını düzenleyen ABD Anayasası örnek verilmiştir.[4]
14. Beş Yıllık Kalkınma Planı
Çin merkezi planlamayı bırakmakla birlikte planlama geleneğini sürdürmektedir. Kongrede, 2021-2025 yıllarını kapsayan 14. Beş Yıllık Ulusal Ekonomik ve Toplumsal Kalkınma Planı ile 2035’e Uzanan Uzun Vadeli Amaçları kabul edilmiştir.
14. Plan ekonomik büyümenin oranından çok niteliğine odaklanmıştır. Plan devri için ekonomik büyüme gayesi belirlenmemiştir. Makul düzeylerde ortalama büyüme suratının sürdürülmesi hedeflenirken, ekonomik büyüme suratından daha yüksek toplam faktör verimliği artışı öngörülmektedir. Planın en önemli sosyo-ekonomik maksatları şunlardır:
– Ar-Ge yatırımlarında yıllık ortalama %7 artış,
– %65’lik bir kentleşme oranı (şu anda %60),
– Yeşil kalkınma: Güç tüketiminde %18 ve karbondioksit emisyonunda %13,5 azalma;
güç tüketiminde fosil olmayan güç tüketiminin %20’ye çıkarılması; ısınmada kömür yerine elektrik kullanımına öncelik verilmesi, kömür santrallerinin imalinin denetim altına alınması; yeni hidroelektrik santralleri ve inançlı nükleer güç tesislerinin inşası vb.
– Üretken çağ nüfusunun ortalama eğitim mühletinin 11,3 yıla çıkarılması,
– Her yıl ortalama hayat müddetinde 1 yıllık artış,
– Temel emeklilik sigortasına iştirakin %95’e ulaşması,
– Kentsel işsizlik düzeyinin %5,5 seviyesinde tutulması.
Hukou Sisteminde adım adım esneme
Çin’de hane halkı kayıt sistemi (Hukou) aracılığı ile nüfus hareketliliği kontrol altındadır. Bu uygulama, yerleşik oldukları yörelerden daha iyi hayat umuduyla kentlere ucuz emek olarak akan ve sayıları 250-260 milyonu bulan “iç göçmen” sıkıntısını doğurmuştur. Düşük fiyat ve uzun çalışma mühletleri ile istihdam edilen bu işçi kitle, çalıştıkları kentlerde yerleşik olmadıkları için kentsel hizmetlerden (eğitim, sıhhat vb.) yararlanamamaktadır. Hükümet daha evvel hukou sistemini esnetmeye yönelik bir siyaset benimsemişti. 14. Plan, plan devrinde nüfusa nazaran değişen üç farklı esnetme siyaseti benimsemektedir:
– Nüfusu 3 milyondan az kentlerde uygulamanın tümüyle kaldırılarak göçmenlere eşit muamele edilmesi.
– Nüfusu 3-5 milyon ortasındaki kentlerde sisteminin tümüyle esnek hale getirilmesi.
– Nüfusu 5 milyondan fazla olan kentlerde puana dayalı bir esnetme siyasetinin geliştirilmesi. Toplumsal güvenlik primi ödeme mühleti, o yerde ikamet mühleti vb. ölçütler uyarınca göçmenlerin kazandığı puana nazaran yerleşik nüfusa yönelik hizmetlerden yararlanır hale gelmesi.
Üretimin niceliğinden çok niteliğine vurgu: Teknoloji, teknoloji, teknoloji
Çin 2000’li yılların başından itibaren kalkınma stratejini değiştirerek, “GDP’zm” olarak eleştirilen büyüme siyasetinin tahribatını dikkate alan, çevreyi ve gelir dağılımını gözeten, üretimin/işgücünün niteliğini dönüştüren yeni bir kalkınma siyaseti benimsemişti. İzleyen periyotta yenilikçilik, yeni teknolojiler, nanoteknoloji, biyoteknoloji, uzay teknolojisi ve yapay zekâ, ülkenin siyaset evraklarının, plan ve programlarının temel temaları haline gelmiştir. 2015 yılında açıklanan “Çin İmali 2025” raporunun son gayesi ise Çin eserlerinin niteliğini ve global algısını değiştirmektir. Global yapay zekâ harcamalarında en büyük hisseye sahip Çin, 2030’a kadar 1,5 trilyon dolarlık harcamayla dünyanın yapay zekâ yenilik merkezi olmayı hedeflemektedir. Bütün bu gayelerin, harcamaların yöneldiği sonul maksat, ülkenin kuruluşunun 100. yıldönümü olan 2049’da, Xi’nin sözüyle, “Çin’i, müreffeh, güçlü, demokratik, kültürel açıdan gelişmiş ve uyumlu bir çağdaş sosyalist ülkeye dönüştürmektir.”
Plan devrinde; yeni salgınlar ve biyogüvenlik risklerinin önlenmesi, tıp ve tıbbi ekipman, petrol ve gaz keşifleri ile kalkınma alanında temel teknolojilere ağırlaşacağı belirtilerek bilim ve teknolojide yedi öncelikli başlık belirlenmektedir.
– Gelecek jenerasyon yapay zekâ teknolojileri
– Kuantum bilgisi
– Entegre devreler
– Beyin bilimi
– Gen teknolojisi
– Klinik tıp ve sıhhat
– Derin uzay, derin yeryüzü, derin deniz ve kutupsal araştırmalar
Artık, “önce kendine bak” diyen bir Çin var
Çin’in yeni kalkınma planı, özü itibariyle, evvelki plan amaçlarının, ülkenin ilerleme kademeleri, mevcut muhtaçlıkları ile global sistemdeki gelişmeler bağlamında güncellenmiş hali olarak görülebilir. Planın maksatları, Çin’in kendine olan özgüvenini yansıttığı üzere tıpkı vakitte ülkenin kendini 21. Yüzyılda nasıl konumlandırdığının da işaretlerini içermektedir. Bu işaretler, Çin’in “düşük profil” devrinden “karşı atak” periyoduna geçtiğini göstermektedir. Son yıllarda hazırladığı ABD İnsan Hakları Raporları, Mart ayında Alaska’da yapılan ABD-Çin görüşmeleri sırasındaki hali bu karşı atakların göstergelerindendir. ABD’nin ya da Çin’e ders vermeye çalışan öteki Batılı ülkelerin karşısında, artık, ders veren ülkelere, kendi tarihleri ve şimdiki uygulamalarından örneklerle “önce kendine bak” diyen bir Çin vardır.
Çin, ucuz emeği ile kapitalizmin üretim atölyesine dönüşen bir ülke olmaktan çoktan çıkmıştır. Dikkatini, önceliğini ve kaynaklarını, 21. Yüzyılın güç istikrarını biçimlendirecek başta yapay zekâ olmak üzere yeni teknolojilere; kendisini bilim gücü, deniz gücü ve uzay gücü yapacak, teknoloji üreten ülkeye dönüştürecek alanlara yöneltmiştir. Gündemde daha çok Nesil ve Yol Teşebbüsü tartışılmakla birlikte, dünya sisteminin ve Çin’in geleceğinde, Uzay İpek Yolu, Kutup İpek Yolu üzere öteki ipek yolları bir bütün halinde tahlil edilmelidir.
Lakin tüm bu gelişmeleri ve ABD ile Çin ortasında dozu artan rekabeti Soğuk Savaş analojisi üzerinden tahlil etmek ve yine iki kutuplu sisteme dönüşün göstergeleri olarak görmek yanlış olur. Kendine mahsus şartları, dinamikleri olan Soğuk Savaş her şeyden evvel alternatif iki sosyo-ekonomik ve politik sistem, kapitalizm ile sosyalizm ortasındaki rekabete dayalıydı. Günümüzde ise Çin ve ABD tıpkı yolda ilerlemektedir; alakalar ne kadar tansiyonlu de olsa, ortalarındaki ticari, finansal ve teknolojik bağımlılıklar, Soğuk Savaş bağlamında bir kutuplaşmadan çok birlikte var olmayı gerektirmektedir. Elbette geleceğe ait tahlillerde diğer güçler, etmenler de dikkate alınmalıdır. Lakin öncelikle, bugüne ve 21 yüzyılın geleceğine, geçmişin tahlil çerçevesinden, Çin-ABD aykırılığı üzerinden değil, global kapitalizmin taşıyıcı kolonlarında mümkün bir değişim bağlamı üzerinden bakılmalıdır.
Kaynakça
[1] Cheng Sı, “Supervision proposed to prevent overworking of employees”
https://www.chinadaily.com.cn/a/202103/11/WS604974d8a31024ad0baae682.html (Erişim: 12.03.2021).
[2] Report on the Work of the Government Delivered at the Fourth Session of the 13th National People’s Congress of the People’s Republic of China on March 5, 2021 https://www.chinadaily.com.cn/pdf/2021/report2021.pdf (Erişim: 13.03.2021).
[3] http://www.xinhuanet.com/english/2021-03/11/c_139802279.htm (Erişim: 11.03.2021).
[4] https://news.cgtn.com/news/2021-03-11/HK-electoral-changes-bring-an-end-to-U-S-Trojan-Horse-politics-YxIbdfFQzK/index.html (Erişim: 11.03.2021).
Dünya