Onur OĞUZ – Hakan GÜLDAĞ – Vahap MUNYAR
TEMA Vakfı’nın Kurucusu, Onursal Lideri, Tekfen Holding’in Kurucusu Ali Nihat Gökyiğit, “Gündem Özel” sohbetimizde sorularımızı yanıtlarken, vakfın 29 yıl evvelki kuruluş günlerini anımsayıp, “Dava arkadaşım Hayrettin Karaca ile tabiattaki yıkımı gözlüyor, ekosistemin bozulacağına inanıyor ve emareleri görüyorduk. Tabiata dost olma, tehlike hakkında bilinçlendirme ve birtakım projeler için dermanların olacağını anlatmak üzere TEMA ile yola çıktık. Doğal felaketlerin yaşanacağı kaygısı ile daima tabiat ile barışmayı önerdik” dedi. Dünyada su olmadan yaşayan ne bitkisel ne de hayvansal canlı olmadığına işaret edip, barajlarla ilgili şu bildirisi verdi: “Baraj yapmak tabiat üzerinde baskı yaratsa da hayati ehemmiyeti olan su için buna katlanılması gerekiyor. Prensip olarak HES’lere karşı çıkmadık. Lakin, her dereden istifade yanlışsız değildi, onlara karşı çıktık.”
TEMA Vakfı’nın Kurucusu, Onursal Lideri Ali Nihat Gökyiğit’e sorularımız ve cevapları şöyle:
Ormanı korumak için ağaç tarımı
●1992 yılında Türkiye Erozyonla Çaba, Ağaçlandırma ve Doğal Varlıkları Müdafaa Vakfı’nı (TEMA) kurarken dünyada son devirlerde yaşanan etraf felaketlerinin, iklim değişikliğinin hissedilir tesirini ne kadar öngörebildiniz? Son günlerde yaşadığımız çok sıcak hava dalgaları, seller, denizdeki müsilaj, çok sıcakların da tetiklediği orman yangınları sizin TEMA’yı kurduğunuz periyotta öngörüleriniz ortasında var mıydı? Bu felaketler 29 yıl üzere kısa süreçte yaşanacak üzere görünüyor muydu?
Geçen asrın ikinci yarısından itibaren doğal varlıkların, başta toprak, su, hava, yeşil örtü ve biyolojik zenginliğin artım ve yenilenmesinden daha süratli kirletilmeye, tüketilmeye ve tahribe başlandığı alarmı dünya gündeminde yer almaya başladı. Dava arkadaşım Hayrettin Karaca ile bu yıkımı gözlüyor ve ekosistemin bozulacağına inanıyorduk ve emareleri görüyorduk. Hakikaten çölleşme, su sancısı, besin güvenliği, iklim değişikliği ve doğal afetler başladı. Tabiata dost olma, bu tehlike hakkında bilinçlendirme ve birtakım projeler ile dermanların olacağını anlatmak için TEMA ile yola çıktık. Başta orman, doğal varlıkların korunması ve erozyonla uğraş ile toprak kaybını tedbire olmak üzere “Türkiye çöl olmasın” sloganı ile yol almaya başladık. Bugünlerdeki doğal felaketlerin yaşanacağı telaşı ile gönüllülerimize daima tabiat ile barışmayı önerdik. Bugün halkımızın “Ciğerlerimiz yanıyor” diyerek, büyük ıstırap ile karşıladığı orman yangınları TEMA’nın büyük tasaları ortasında oldu. Hatta yaşlı doğal ormanlarda oduna olan talebin yarattığı baskıyı azaltmak için ormansız alanlarda süratli yetişen cinsler ile “ağaç tarımı” dediğimiz endüstriyel plantasyonunu da başlattık.
Su sancısı ‘geliyorum’ diyordu
● 2010 yılında sizinle Macahel’e giderken Deriner Barajı şantiyesine uğramış, bölgedeki barajlarla ilgili bir sunum izlemiştik. Şantiyeden çıktıktan sonra Macahel’e hakikat yol alırken imali süren ve planlanan HES’lerin Karadeniz’de tabiata tesirini konuşmuştuk. Siz, “Türkiye’nin suyunun biriktirmesi gerekiyor. Suyu biriktirmenin yolu da barajlardan geçiyor” demiştiniz. Barajlar için yer seçimlerinin yanlışsız yapılması konusunda ihtarlarda bulunmuştunuz. Geçen 11 yılda Türkiye suyunu biriktirme konusunda ne kadar yol alabildi? Bu taraftaki adımları hakikat atabildi mi?
Dünyamızda su olmadan yaşayan ne bitkisel ne de hayvansal canlı yok. Hatta havasız yaşayan bakteri bile susuz yaşayamaz! Bu derece ömür için elzem olan su sancısı “geliyorum” diyordu. Sular denizlere akıp kaybolurken barajlarda su toplayarak biriktirme dermanlardan biri oldu. Her türlü su gereksinimi için uzak uzaklıklardan de olsa su nakletme de gerekiyordu. Her ne kadar baraj bölgelerinde kısmen iklim değişikliği, flora ve faunanın etkilenmesi ile tabiat üzerinde bir baskı yaratılsa da hayati kıymeti olan su için buna katlanılması gerekir diye düşündük.
Ayrıyeten pak güç üreterek de tabiata hizmet ediliyordu. Hatta orman yangınlarında su muhtaçlığı için yakın aralarda göletler oluşuyordu. Bu kanılarla çok sayıda baraj yapılmasına TEMA prensip prestiji ile karşı olmadı ancak HES kapsamında tabiata ziyan verme göz arkası edilerek her dereden istifade hakikat değildi, birçoğuna karşı çıkıldı.
● Global ısınmayla birlikte kuraklık birçok vilayetimizi vurdu. Türkiye’de süratli bir çölleşme tehlikesi kelam konusu olur mu? Bu türlü bir tehlike varsa hükümet, sivil toplum örgütleri, iş dünyası buna karşı neler yapmalı ve yapabilir?
Global ısınma sonucunda yaşanan kuraklık karşısında hiç elbet su tasarrufu başta gelen önlem. Bu konuda TEMA olarak da alınan önlemlerin destekçisi olduk, İstanbul Büyükşehir Belediyesi işbirliği ile uyguladığımız “Suyunu boşa harcama” projesi çok verimli ve başarılı oldu. Tarımda yabanî sulamaya karşı olduk. Su tasarrufu önlemlerini destekledik. Yağmur sularının biriktirilmesi için su sarnıçları çok kıymet kazanmış oldu. Tüm halk nezdinde yapılması gereken bilinçlendirme seferberliği kadar, çalışmaları suyun ağır tüketildiği alanlara odaklamak da sonuca tesir etme potansiyeli açısından dikkat edilmesi gereken bir konu.
Örneğin, ülkemizde su tüketiminin yüzde 60 ila 70’i, tarımda “vahşi sulama” dediğimiz, bitki yerine geniş manada toprağın sulanmasında meydana geliyor. Burada devlet ve özel kesim tarım kuruluşlarının bilhassa açık tarlada damlama sulama sistemleri üzere hususlarda çiftçileri bilinçlendirmesi, baştaki yatırım maliyetlerini finansal açıdan da teşvik etmesi büyük kıymet taşıyor.
Servi, zakkum ve akasya yangına daha sağlam
● Son devirlerde can kaybına da yol açan toplumun ciğerini yakan orman yangınlarındaki artış, bir orta gündeme getirdiğiniz ağaç tipleriyle ilgili tekliflerinizi akla getirdi. Farklı ağaç tiplerinin orman yangınlarında yavaşlatıcı tesiri kelam konusu olabiliyor mu?
Yanmakta olan yaşlı, doğal ormanlar biyolojik çeşitliliğin değerli kısmını yaşatmakta. Ekosistemi istikrarda tutan bu doğal varlığın kaybı ile iklim değişikliği ve doğal afetler tetikleniyor. Akdeniz ve Ege bölgemizdeki ormanlar, o iklime uyumlu, süratli yetişen fakat tutuşmaya çok müsait reçineli, iğne yapraklı kızıl çam ile kaplı. Yanan alanları ağaçlandırırken servi, zakkum ve akasya üzere yanmaya sağlam fakat tabiatın kabul edeceği cinslere yer verilmesini ve bunlardan müdafaa şeritleri oluşturulmasını Orman Bakanlığı’nın deneyimli teşkilatı uygulamaya çalışıyor. Yanan orman alanlarının tekrar ağaçlandırılması için fidan bağış kampanyamız çok büyük dayanak ve geniş tabanlı iştirak gördü. TEMA olarak ağaçlandırmalarımızı her zamanki üzere yer tahsis eden ve fidanların dikilmesi, bakımı ile korunmasını üstlenen Orman Bakanlığı teşkilatı vasıtası ile yapıyoruz. Bu halde ağaçlandırdığımız bu alanları 3 yıl boyunca senede iki sefer denetim ederek muvaffakiyet oranları hakkında bağışçılarımızı bilgilendiriyoruz.
Kızılay’dan sonra ‘en çok güvenilen’ler ortasına girdik
● TEMA, geçen 29 yılda gayelerine ne kadar ulaşabildi? Ne kadar yol alabildi? Gelinen noktadan şad musunuz? TEMA seyahatinde önünüze çıkan mahzurlar mi daha fazlaydı? Dayanaklar mi daha ağır basıyor? TEMA, etraf konusunda yeteri kadar toplumsal şuur oluşturabildi mi?
Tabiat ile barış, ağaç sevgi ve tutkusunu, şuurunu her yaştan insanımıza aşıladık. Her yaşta 1 milyon sayıya yaklaşan yavru TEMA’dan, mezun TEMA’ya kadar, gönüllüler teşkilatı oluşturduk. Vakfımız Kızılay’dan sonra en çok güvenilen, bilinen sivil toplum kuruluşları ortasında yer aldı. Kimi yabancı ülkelerde temsilcilerimiz oldu, parlamentolarından ilgi ve prestij gördük. Birleşmiş Milletlere akredite olduk. Çok kısa bu türlü özetlenebilir. Mahzurlar olmadı mı? Oldu. Örneğin fidan bağışı kampanyamızın bilfiil alanlarda uygulamasını Orman Bakanlığı Teşkilatı ile yapmamız çok gerekli olduğu halde karşı çıkanlar oldu. Fakat genel olarak TEMA halkımızdan büyük dayanak gördü.
Çevreyi korurken, büyümeden fedakarlık kaçınılmaz olacak
● Ekonomik büyüme ile etraf ortasındaki alakaya nasıl bakmak lazım? Çevreyi müdafaayı ön planda tutarak ekonomik büyüme sağlamak ne seviyede mümkün olabilir?
Ekonomik büyümeden, elbet çevreyi korurken fedakârlık kaçınılmaz olacak. Ekonomik büyüme istek ediliyor lakin “nereye kadar?” diye de sorgulamak gerekiyor. Bunun bir hududu olmalı. Bu hudut tabiatın rahatsız olduğu yerde başlıyor. Başka taraftan yoksulluğun da tabiatta baskı yaratacağını biliyoruz ayrıyeten daha iyi yaşamak istiyoruz. O halde bütün canlılar için elzem olan doğayı üzmeden yol almalıyız.
1 milyon dolarlık ‘yangın uçağı’ kampanyası yaptık
● TEMA, yangın söndürme uçağı konusunda bir kampanya da düzenlemişti? O kampanya nasıl gelişti? Nasıl sonuçlandı? Projenin devam etmesi konusunda daha sonra adımlar atılabildi mi? Neden devam ettirilemedi?
TEMA orman yangınlarından ebediyen çok telaşlıydı. Hatta yangın söndüren uçak filomuza bir katkı teşebbüsümüz de olmuştu. 1998 yılında Deniz Kuvvetlerimizin hizmet dışına çıkardığı 15 adet karakol uçağından birini örnek olarak yangın söndürme uçağına dönüştürme teşebbüsü oldu. Proje dört kuruluş tarafından ele alındı. Orman Bakanlığı mülkiyetine alınan uçağın tadil, teçhiz ve bakım işlerini TUSAŞ Havacılık ve Uzay Sanayii A.Ş. (TAİ), şirketi üstlendi, finansmanı da TEMA’nın 1 milyon dolar hedefl i bağış kampanyası temin etti. Uçağın işletmesini de Anadolu Üniversitesi Sivil Havacılık Okulu ele aldı. İmal işleri ve uçuş testleri tamamlandıktan sonra TEMA ismi verilen uçağın birinci vazifesi TÜPRAŞ ve Antalya orman yangınında muvaffakiyet ile gerçekleşti. Fakat örnek olması ümidiyle başlayan proje ne yazık ki devam edemedi.
Fiyatlar, teşvikler ve vergiler etraf lehine düzenlenmeli
● The Economist Dergisi’nde yayınlanan bir makalede “Küresel ısınmaya ahenk sağlamaktan öteki deva kalmadı” görüşü yer aldı. Yani, bu süreci kabullenip alışmaya çalışmak gerektiği üzere bir durum kelam konusu. 29 yıl evvel TEMA’yı kurmuş olma vizyonunuzla yaklaşırsanız hakikaten de öteki deva kalmadı mı? Global ısınmaya “uyum sağlamak” için neler yapmak gerekiyor?
Global ısınmaya ahenk sağlamak uğraşı daima olacak lakin tabiat ile barışma temel olmalı. Bir yeşil çağa gerek var. Bu da tarım ve sanayi çağlarında olduğu üzere birkaç asır da değil, birkaç on yılda oluşmalı. İktisadın tekrar yapılanmasında, fiyatlar, teşvikler ve vergiler etraf lehine tekrar düzenlenmeli. Maliyetler toplumsal ziyanları da içermeli. Ekolojiyi merkeze alan ‘eko-ekonomi’ konsepti temel alınmalı. Üreticiler doğal varlıkları verimli kullanmalı, etraf dostu enerjiyi, etraf dostu üretimi benimseyip seçmeli ve atıklarını geri kazanmayı ihmal etmemeli. Tüketicilere gelince, çılgın tüketim ve israftan vazgeçmeli. Bir eseri kullanır ve tüketirken etraf dostluğunu sorgulamalı. Global ısınmaya ahenk sağlarken bu konular ve “doğa ile barış” konsepti temel alınmalı.
Gelişmiş ülkeler etraf için daha fazla maliyete katlanmalı
● Yeşil İktisada ve etrafa hassasiyet gelişmekte olan ülkelerin aleyhine işleyebilir mi? Gelişmekte olan ülkeler, gelişmişlere, “Biz de gelişelim, sonra etraf sıkıntılarına bakarız” derse, bu yaklaşımda haklılık görülebilir mi? Güçlü ve gelişmiş ülkeler etraf muahedeleriyle gündeme gelen maliyetlere daha mı fazla katlanmalı?
Yeşil İktisada ve etrafa hassasiyet gelişmekte olan ülkeler için bir handikap fakat “Biz gelişelim sonra etraf meselelerine bakarız” diyemezler. Zira bu tavır “doğa ile çatışma” demektir. Tabiatın her vakit galip geleceğini unutmayalım. Varlıklı ve gelişmiş olan ülkeler beklenen maliyetlere gelişmekte olan ülkelerden daha fazla katlanmalı. Bu türlü bir düzenleme kolay değil lakin kural.
Türkiye, etraf taahhütlerinde birtakım kolaylıklar isteyebilir
● AB’nin Yeşil Mutabakat ve Sanayi 5.0 Stratejisi, ABD’nin “Yeni Yeşil Mutabakatı”, Çin’in 2060 yılına dönük “sıfır atık-karbon nötr” taahhütleri, dünya ekonomik toparlanma eksenini bu tarafa hakikat kaydırır mı? Türkiye bu mevzuda ne yapmalı?
Dünyada hakikat yolda adımlar atma uğraşı içerisinde ortak geleceğimiz için teminat olan global çapta bir davet yapılıyor. Tüm ülke ve kurumların bu “doğa ile barış” yolunda, ortak maksat etrafında kenetlenerek kademeli regülasyon, daima kontrol ve süratli değişim yapması bekleniyor. Bu uğraşların başarısı için iktisadının yetmediği ülkeler teşvik edilmeli, desteklenmeli, memleketler arası finansal kurumlar tarafından fonlanmalıdır. Türkiye gelişmekte olan ülke olarak gelişmiş ülkelerden etraf ile ilgili taahhütlerinde kimi kolaylıklar isteyebilir. Dünyamızda ekosistemin bozulması, iklim değişikliği ve artan doğal afetler artık yaşantımızın modülü oldu. Ülkemizin de yalnız ekonomik telaşların ötesine geçip sürdürülebilir yarınlara daha fazla odaklanan ülkeler ortasında görmek istiyoruz. Bu sıkıntı günleri yaşayan halkımızın, tabiata dost olmayı ihmal etmeyerek, ömrü düzgünleştirme kadar, çevreyi müdafaa tarafında talepkâr olması yöneticilerin işini kolaylaştıracaktır. Aksi takdirde bütün canlıların sonu gelebilir.
Dünya